Τρίτη 18 Σεπτεμβρίου
Από τον Ταΰγετο στους Αγίους Αναργύρους Λακωνίας. 64 χιλιόμετρα.
Μετά από τον ανενόχλητο ύπνο στο δυνατό δάσος με τα τεράστια πεύκα σε υψόμετρο 1300 μέτρα, νιώθω στο κορμί μου συσσωρευμένη τη δύναμη της καινούργιας μέρας.
Ενώ το φεγγαρόφωτο έλουζε τη σκηνή ξύπνησα χορτασμένος ύπνο, και ανοίγοντας το κινητό έλαβα μία πληροφορία που θα άλλαζε τη διαδρομή του ταξιδιού μου. Ένα γεγονός θα συμβεί στις 30 του μηνός στις Θερμοπύλες. Είχα μία πορεία προς το νότο, σε μία κυκλική διαδρομή προς το νότιο Ταΰγετο. Εκτιμώντας την διαδρομή και τον διαθέσιμο χρόνο μέχρι τότε, ο νότιος Ταΰγετος θα παραλειφθεί. Αποφασίζω ότι στο υπόλοιπο ταξίδι μου θα συνδέσω δύο σημεία. Το πρώτο σημείο βρίσκεται στη Σπάρτη και θα είναι σήμερα. Το δεύτερο σημείο βρίσκεται στις Θερμοπύλες και θα είναι στις 30 Σεπτεμβρίου.
Ρίχνοντας μια τελευταία ματιά στο δένδρο μου, μαζεύω τα πράγματα και βγαίνω στο δρόμο. Πρωινό θα πάρω σε κάποια βρύση στην ανατολική πλευρά του βουνού, στη θαλπωρή του πρωινού ήλιου. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει η μεγάλη κατάβαση μέχρι τη Σπάρτη.
Στη πόλη της Σπάρτης βρίσκομαι για δεύτερη φορά. Βλέπω στο χάρτη της συσκευής μου τις ονομασίες των οδών: Λυκούργου, Αγησιλάου, Χείλωνος, Κλεομβρότου, Ορέστη, Αχιλλέως, Αρχιδάμου, Δωριέων, Μενελάου, Παυσανίου, Λεωνίδου, Θερμοπυλών... Αυτή η πόλη δεν έχει ξεχάσει την ιστορία της. Η διέλευσή μου από αυτή την πόλη σήμερα έχει δύο σκοπούς. Ο πρώτος είναι ο ανεφοδιασμός σε ψωμί και γάλα. Ο δεύτερος ολοκληρώνεται στη διασταύρωση των οδών Κ. Παλαιολόγου και Τριακοσίων, ώρα 11:08 π.μ.
Το μάτι μου πιάνει ένα ποδηλατάδικο, από όπου προμηθεύομαι μία ακτίνα για τη ρόδα μου, προς αντικατάσταση αυτής που χρησιμοποίησα πριν λίγο καιρό στην Ψωφίδα. Γνωρίζω πολύ καλά να φτιάχνω τις ρόδες μου και δεν σπάζω ακτίνες, ωστόσο υπάρχει η θεωρητική πιθανότητα το σπάσιμο που μού συνέβη στα άγρια βουνά να ξανασυμβεί. Τοποθετώ λοιπόν την ακτίνα στη θέση της άλλης, στη λογική που λέει “άστο να βρίσκεται” κι ενώ πλησιάζει μεσημέρι ποδηλατώ στο δρόμο προς το νότο προς τις σημερινές Αμύκλες, ευθέως προς τον επόμενο στόχο μου, το ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, λίγα χιλιόμετρα μετά τη Σπάρτη.
Εισέρχομαι λοιπόν στις σύγχρονες Αμύκλες και συνειδητοποιώ ότι πρέπει να γυρίσω λίγο προς τα πίσω. Πινακίδα προς το ιερό υπάρχει μόνο στη μία κατεύθυνση του δρόμου, και προσπέρασα τη σχετική διασταύρωση. Μπαίνω στο μικρό δρομάκο, μέσα στους ελαιώνες. Υπάρχουν μερικές διασταυρώσεις δεξιά και αριστερά, αλλά πινακίδα δεν υπάρχει καμία ώστε να ξέρεις πού να στρίψεις. Ένας ναός του Απόλλωνος θα πρέπει να βρίσκεται σε φωτεινό μέρος, σε κορυφή, οπότε βλέποντας τη γενική μορφολογία του εδάφους κατευθύνομαι προς έναν λόφο που δεσπόζει στον κάμπο. Σε λίγο φτάνω σε μία ακόμη διασταύρωση, στην οποία υπάρχει μία πινακίδα που λέει “Ιερό Απόλλωνος Αμυκλαίου”, χωρίς βέλος κατεύθυνσης, και χωρίς να βλέπεις γύρω τίποτε άλλο, απολύτως κανένα σημάδι, παρά μόνο ελαιώνες.
Νιώθω ότι θέλουν να με κοροϊδέψουν. Σα να μου λένε: “ώστε ήρθες μέχρι εδώ; Δεν έπρεπε! Δεν υπάρχει ιερό! Φύγε! Γύρνα πίσω και φύγε!” Όταν με κοροϊδεύουν οργίζομαι. Όταν οργίζομαι πεισμώνω. Θα πρέπει να είναι το δεξί δρομάκι, γιατί αυτό πάει προς την κορυφή του λόφου. Δεν πέφτω έξω. Δεν υπάρχει ζωντανή ψυχή και ο χώρος είναι περιφραγμένος και κλειδαμπαρωμένος. Για ακόμη μια φορά, θα γίνω και σήμερα ένας σύγχρονος Έλληνας που για να δει την πολιτιστική του κληρονομιά θα πρέπει να σαλτάρει κλειδωμένες μάντρες.
Η πινακίδα πάνω από την είσοδο, εκτός από την χρησιμότητα της ένδειξης του αρχαιολογικού χώρου, έχει και την δεύτερη συνήθη χρησιμότητα όλων των πινακίδων στην σύγχρονη υπαίθρια Ελλάδα. Εξυπηρετεί τις σκοπευτικές ασκήσεις των κυνηγών, και την εκτίμηση της διασποράς των φυσιγγίων τους. Ίσως ο Απόλλωνας στη σύγχρονη Ελλάδα να δανείζεται ιδιότητες από την δίδυμη αδερφή του, ποιος ξέρει.
Από την κορυφή του λόφου, η θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα είναι εκπληκτική. Προς την ανατολή, το νότο, τη δύση και το βορρά, έχεις όλον τον πράσινο κάμπο του Ευρώτα στα πόδια σου. Προς τα δυτικά η θέα των ανατολικών υπωρειών του Ταϋγέτου κόβει την ανάσα. Έχεις απέναντί σου όλη την οροσειρά με τις απότομες λαγκαδιές. Η λακωνική πεδιάδα οριοθετείται από τους δύο μεγάλους ορεινούς όγκους του Πάρνωνα στα ΒΑ και του Ταϋγέτου στα ΝΔ.
Όταν έμαθα για το Αμυκλαίο πριν ξεκινήσω το ταξίδι, βρέθηκα μπροστά σε εντυπωσιακές πληροφορίες. Ο χώρος έχει μία άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία, την οποία οι σύγχρονοι Έλληνες δεν διδάσκονται σε κανένα επίπεδο της βασικής εκπαίδευσης. Έχει ειπωθεί ότι ο ναός του Απόλλωνος Αμυκλαίου ίσως να ήταν ο εντυπωσιακότερος ναός στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Το ιερό αυτό ήταν ο πρώτος οργανωμένος μυητικός και λατρευτικός τόπος στον ελλαδικό κορμό. Από τις ανασκαφές, προέκυψε ύπαρξη οικισμού επάνω σε αυτό το λόφο από το 2200 π.Χ., ενώ από τα ειδώλια που βρέθηκαν προέκυψε λατρευτικός χαρακτήρας από το 1600 π.Χ.
Γενικώς θεωρείται ότι από τον -6ο αιώνα και μετά η Σπάρτη απέκτησε τον χαρακτήρα στρατιωτικοποιημένης πόλης, με ελάχιστη προσφορά στον πολιτισμό. Και όμως, μέχρι τον -6ο αιώνα εδώ συνέβαιναν πράγματα εξαιρετικά σημαντικά, που συμβάλλουν στην αποκωδικοποίηση της πολιτιστικής ιστορίας του ελλαδικού χώρου. Σε αυτό το αρχαίο ιερό τελέστηκε η σύνδεση της λατρείας του δωρικού Απόλλωνα με την λατρεία του προ-δωρικού Υακίνθου. Στο ιερό είχαν καθιερωθεί οι εορτές των Υακινθείων, που συμβόλιζαν την συμφιλίωση του νέου δωρικού στοιχείου με το προϋπάρχον μυκηναϊκό στοιχείο στις Αμύκλες. Από τις μαρτυρίες ξέρουμε ότι αργότερα μέχρι τα κλασσικά χρόνια, ο ναός ήταν πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο, που μαζί με τα άλλα ιερά της Χαλκιοίκου Αθηνάς και της Αρτέμιδος Ορθίας σχημάτιζαν το λατρευτικό πάνθεο της αρχαίας Σπάρτης.
Όταν πρωτοήρθαν τα δωρικά φύλα στη Λακωνία, δεν μπόρεσαν να επικρατήσουν στους εντόπιους πληθυσμούς. Στην εύφορη πεδιάδα του Ευρώτα, όπως έδειξαν τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα, υπήρχε κατοίκηση και πολιτισμός από πολύ παλιά. Ο αρχαίος συγγραφέας Πολύβιος έγραφε, “αι δ´Αμύκλαι καλούμεναι τόπος εστι της Λακωνικής χώρας καλλιδενδρότατος και καλλικαρπότατος”. Ο Υάκινθος, υιός του βασιλιά των Αμυκλών Αμύκλα, ήταν μία θεότητα προελλαδική, με καταγωγή από τον κρητομηκυναϊκό κόσμο, χθόνιος γονιμικός θεός που λατρεύονταν ως θεός της βλαστήσεως μαζί με την αδελφή του Πολύβοια, θεότητες που ταυτίστηκαν αργότερα με την Μητέρα Δήμητρα και την Κόρη Περσεφόνη. Οι Αμύκλες παρέμειναν η έδρα μιας δυναστείας αχαϊκής καταγωγής, ανεξάρτητης από τους Σπαρτιάτες Ηρακλειδείς, μέχρι τον πρώτο μεσσηνιακό πόλεμο. Έρχεται λοιπόν ο Απόλλων και "εράται" του Υακίνθου! Κατά τον μύθο που περιβάλλει το ιερό, ο όμορφος έφηβος Υάκινθος γίνεται ευνοούμενος του Απόλλωνος. Όμως ο Ζέφυρος, ο γλυκός δυτικός άνεμος, δαίμων υπάρχων μεταξύ του άνω κόσμου και του Άδη, η απαλή αύρα που αναψύχει τα Ηλύσια Πεδία και αυξάνει τη βλάστηση στους κήπους του Αλκινόου, ο σύζυγος της Χλωρίδος που τού γέννησε τον Καρπό, πήγε να σκάσει από τη ζήλεια του. Σε έναν αγώνα δισκοβολίας μεταξύ Απόλλωνος και Υακίνθου, με μία κατάλληλη ισχυρή πνοή έσπρωξε επίτηδες τον δίσκο επάνω στο κεφάλι του Υακίνθου. Στο σημείο που έπεσε το αίμα του Υακίνθου φύτρωσε ένα άνθος. Ο Απόλλων έσκαψε ο ίδιος τον τάφο του Υακίνθου στην κορυφή του λόφου και τον μεταμόρφωσε στο ομώνυμο άνθος, που φέρει στα πέταλά του τα αρχικά “υα”.
Το αρχαιολογικό ενδιαφέρον για το Αμυκλαίο ξεκίνησε με τις ανασκαφές του Έλληνα αρχαιολόγου Χρήστου Τσούντα γύρω στο 1890. Από τότε μέχρι σήμερα αρκετό νερό έχει κυλήσει στο αυλάκι αυτού του αρχαιολογικού χώρου, με έρευνες από ξένους και Έλληνες. Από το 2005 και μετά επιφανείς επιστήμονες έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους κάτω από την ομπρέλα του ελληνικού υπουργείου πολιτισμού, και το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αμυκλών στοχεύει στην ολοκλήρωση των ανασκαφών, στη μελέτη και δημοσίευση των παλιών και των νέων ευρημάτων και στην ανάδειξη του χώρου. Η αρχή της πληροφόρησης για το πρόγραμμα είναι η σελίδα amyklaion.gr.
Γύρω στο -555 οι Σπαρτιάτες κάλεσαν έναν αρχιτέκτονα και γλύπτη από την Ιωνία, και του ανέθεσαν να κατασκευάσει ναό, ο οποίος περιέβαλε το προϋπάρχον μνημειακό ξόανο. Ο Βαθυκλής ο Μαγνήσιος καταγόταν από την Μαγνησία παρά τω Μαιάνδρω, μία πόλη που είχε ιδρυθεί κάπου στον -7ο αιώνα κοντά στην Έφεσο από Αιολείς αποίκους από τη θεσσαλική Μαγνησία, στις όχθες του ποταμού Μαιάνδρου. Ο λεγόμενος Θρόνος που κατασκεύασε εκείνος ο Ίωνας, όπως και ο Παυσανίας μαρτυρεί, είχε μικρασιατικά χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα η απεικόνιση θνητών. Αυτό θα πρέπει να ήταν μία καινοτομία για την εποχή και τον τόπο. Γράφει ο καθηγητής Στ. Βλίζος: “σε αυτό το έργο της ύστερης αρχαϊκής αρχιτεκτονικής συνυπήρχε ο δωρικός ρυθμός με την ιωνίζουσα τέχνη”. Το γεγονός αυτό, όπως και το άλλο γεγονός της κατασκευής του ναού του Επικουρείου Απόλλωνος στη Φιγαλεία από τον Ικτίνο, φανερώνει ότι υπήρχε κάποιου είδους ενιαίο πολιτιστικό υπόβαθρο στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Πέρα από τους τοπικισμούς και τις διαμάχες, η συνάντηση των θεοτήτων και των τεχνοτροπιών στην αρχιτεκτονική και στην τέχνη γενικότερα δεν μπορεί παρά να υποδηλώνει κάποια ενιαία πολιτιστική και κοσμική συνείδηση. Αυτή η διαπίστωση ίσως μπορεί να ρίξει λίγο φως στο φαινόμενο της θυσίας για μία πατρίδα που μπορεί να ξεπερνά τα τοπικά όρια, όπως έδειξε η ιστορία λίγο αργότερα τον Αύγουστο του -480 στις Θερμοπύλες.
Το κτίσμα που δεσπόζει σήμερα στο χώρο στην κορυφή του λόφου είναι αφιερωμένο σε μια γυναίκα, στην Αγία Κυριακή. Με την πρώτη ματιά φαίνεται αμέσως ότι το κτίριο κτίστηκε με χρήση αρχαίων μελών. Μάλιστα τα κομμάτια δεν είναι καν γεωμετρημένα, είναι τοποθετημένα ως αγκωνάρια τυχαίως, όπως βόλευε. Η δόμηση είναι άτακτη, βιαστική, θαρρείς ότι οι κτίστες χρησιμοποίησαν ό,τι βρήκαν διαθέσιμο για να στήσουν όρθιους τοίχους.
Η ιστορία αυτού του κτίσματος χάνεται στο βάθος του χρόνου. Ο περιηγητής Leake κάπου στο 1840 ήταν ο πρώτος που ταύτισε το λόφο με το μαρτυρούμενο από τις αρχαίες πηγές ιερό του Απόλλωνα. Μαρτυρεί επάνω στον λόφο ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Κυριακή. Πρώτος ανέσκαψε το λόφο ο Τσούντας με την τότε Αρχαιολογική Εταιρεία το 1890. Ο Τσούντας, από τους θεμελιωτές της ελληνικής αρχαιολογίας, με σπουδές στη Γερμανία και με επιστημονική και διδακτική δραστηριότητα, έφορος αρχαιοτήτων της Αθήνας και καθηγητής της ιστορίας της αρχαίας τέχνης, αποκάλυψε πολλούς σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα, όπως τους θολωτούς τάφους στο γειτονικό Βαφειό, στην ακρόπολη των Μυκηνών, τους νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας κλπ. Το 1907 ο Γερμανός Ernst Fiechter, συμπεραίνοντας και με βάση τη δουλειά του Τσούντα ότι η εκκλησία της Αγίας Κυριακής χτίστηκε επάνω στον αρχαίο Θρόνο, το 1907 κατεδάφισε την Αγία Κυριακή, και πράγματι αποκαλύφθηκε έτσι η μέχρι σήμερα ορατή βάση του Θρόνου. Όμως σύντομα, με το ίδιο ακριβώς αρχαίο υλικό και λίγο πιο βόρεια επάνω στα θεμέλια ενός οικοδομήματος της βυζαντινής εποχής που ο Τσούντας είχε χαρακτηρίσει ως "βαπτιστήριο", κάποιοι αμέσως έχτισαν ξανά την Αγία Κυριακή! Από τα διαθέσιμα στοιχεία γνωρίζουμε ότι, το 1800 η εκκλησία της Αγίας Κυριακής υπήρχε στο λόφο, ξαναχτίστηκε σε διαφορετική θέση και με τα ίδια αρχαία μέλη γύρω στο 1910-20, και ότι υπήρχε η καινούργια το 1925 όταν ξεκίνησε η ανασκαφή του Bushor. Όμως δεν είναι μόνο η Αγία Κυριακή που περιέχει μέλη από το Αμυκλαίο. Κομμάτια από το αρχαίο ιερό υπάρχουν διάσπαρτα σε όλες τις εκκλησίες και τα εκκλησάκια στα χωριά της περιοχής! Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο άρχισε η συστηματική χρήση αρχιτεκτονικών μελών του Αμυκλαίου ως οικοδομικού υλικού και η διασπορά του σε όλη την κοιλάδα του Ευρώτα. Όταν ο Άγγελος Δεληβοριάς υπηρετούσε ως αρχαιολόγος στη Σπάρτη, είχε ταυτίσει πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του Θρόνου σε διάφορα σημεία. Το 2005 το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αμυκλών έθεσε ως στόχο τον εντοπισμό του αρχαίου υλικού στην περιοχή και, μαζί με το νέο από τις ανασκαφές και επίσης τα κομμάτια από το μουσείο της Σπάρτης, την αποκατάσταση του Αμυκλαίου του -6ου αιώνα. Κατά το 2011 εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αίτημα για την αποτοίχιση μελών του Αμυκλαίου από εκκλησίες της περιοχής, ωστόσο αυτό το έργο δεν προχώρησε λόγω αντιδράσεων από τοπικούς παράγοντες. Ποιο από τα δύο άραγε είναι σημαντικότερο; Η άτακτη συμμετοχή ενός αρχαίου μέλους σε κάποιον τοίχο ενός νεώτερου κτιρίου, ή η ανασύσταση του αρχαίου Αμυκλαίου, ενός μοναδικού μνημείου με μία κρίσιμη σημειολογία για την περιοχή και για την ιστορία, αλλά και για την Ελλάδα ολόκληρη; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα επαφίεται στην κρίση του καθενός. Η εύκολη εξήγηση είναι ότι ο κακώς εννοούμενος τοπικισμός υπερίσχυσε. Η δύσκολη εξήγηση είναι, ότι η ιστορία βρίσκει τρόπους να επαναλαμβάνεται με περίεργους τρόπους: η διαμάχη των δύο αρχαίων σπαρτιατικών φατριών μεταφέρεται στο σήμερα ως η γνωστή διαμάχη μεταξύ "ελληνισμού" και "χριστιανισμού".
Κάποιες εργασίες αναστήλωσης βρίσκονται σε εξέλιξη. Αυτό φαίνεται ακόμη και στο ελάχιστα παρατηρητικό μάτι, και βεβαίως είναι κάτι ασυνήθιστο για αρχαιολογικό χώρο εντός Ελλάδος. Υπάρχουν νέα κομμάτια συνδυασμένα με παλιά μέλη. Η αίσθηση που δίνουν τα νέα κομμάτια μαζί με τα παλιά μέσα σε αυτό το τοπίο είναι ανεπανάληπτη. Πρόκειται για μία αίσθηση συνέχισης της ιστορίας. Μία αίσθηση που διαπερνά το χρόνο, νομίζεις ότι συναντάται το χθες με το σήμερα εδώ και τώρα μπροστά στα μάτια σου.
Η αναδημιουργημένη βάση του μεγάλου κυκλικού Βωμού, και στο βάθος αριστερά ο πρώτος αναστηλωμένος κίονας στην κρηπίδα του Θρόνου.
Τα πρώτα μέλη του αναστηλωμένου Βωμού, με φόντο τον επιβλητικό Ταΰγετο.
Αυτό το μαγικό απομεσήμερο του Σεπτέμβρη, κυλώ στη λακωνική πεδιάδα αναλογιζόμενος το παρελθόν και το παρόν αυτού του τόπου, μέσα στους αχανείς ελαιώνες, κάτω από έναν υπέροχο γαλάζιο ουρανό, λουσμένος στο φως ανάμεσα στον Πάρνωνα και τον Ταΰγετο.
> Επόμενο
Από τον Ταΰγετο στους Αγίους Αναργύρους Λακωνίας. 64 χιλιόμετρα.
Μετά από τον ανενόχλητο ύπνο στο δυνατό δάσος με τα τεράστια πεύκα σε υψόμετρο 1300 μέτρα, νιώθω στο κορμί μου συσσωρευμένη τη δύναμη της καινούργιας μέρας.
Ενώ το φεγγαρόφωτο έλουζε τη σκηνή ξύπνησα χορτασμένος ύπνο, και ανοίγοντας το κινητό έλαβα μία πληροφορία που θα άλλαζε τη διαδρομή του ταξιδιού μου. Ένα γεγονός θα συμβεί στις 30 του μηνός στις Θερμοπύλες. Είχα μία πορεία προς το νότο, σε μία κυκλική διαδρομή προς το νότιο Ταΰγετο. Εκτιμώντας την διαδρομή και τον διαθέσιμο χρόνο μέχρι τότε, ο νότιος Ταΰγετος θα παραλειφθεί. Αποφασίζω ότι στο υπόλοιπο ταξίδι μου θα συνδέσω δύο σημεία. Το πρώτο σημείο βρίσκεται στη Σπάρτη και θα είναι σήμερα. Το δεύτερο σημείο βρίσκεται στις Θερμοπύλες και θα είναι στις 30 Σεπτεμβρίου.
Ρίχνοντας μια τελευταία ματιά στο δένδρο μου, μαζεύω τα πράγματα και βγαίνω στο δρόμο. Πρωινό θα πάρω σε κάποια βρύση στην ανατολική πλευρά του βουνού, στη θαλπωρή του πρωινού ήλιου. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει η μεγάλη κατάβαση μέχρι τη Σπάρτη.
Στη πόλη της Σπάρτης βρίσκομαι για δεύτερη φορά. Βλέπω στο χάρτη της συσκευής μου τις ονομασίες των οδών: Λυκούργου, Αγησιλάου, Χείλωνος, Κλεομβρότου, Ορέστη, Αχιλλέως, Αρχιδάμου, Δωριέων, Μενελάου, Παυσανίου, Λεωνίδου, Θερμοπυλών... Αυτή η πόλη δεν έχει ξεχάσει την ιστορία της. Η διέλευσή μου από αυτή την πόλη σήμερα έχει δύο σκοπούς. Ο πρώτος είναι ο ανεφοδιασμός σε ψωμί και γάλα. Ο δεύτερος ολοκληρώνεται στη διασταύρωση των οδών Κ. Παλαιολόγου και Τριακοσίων, ώρα 11:08 π.μ.
Το μάτι μου πιάνει ένα ποδηλατάδικο, από όπου προμηθεύομαι μία ακτίνα για τη ρόδα μου, προς αντικατάσταση αυτής που χρησιμοποίησα πριν λίγο καιρό στην Ψωφίδα. Γνωρίζω πολύ καλά να φτιάχνω τις ρόδες μου και δεν σπάζω ακτίνες, ωστόσο υπάρχει η θεωρητική πιθανότητα το σπάσιμο που μού συνέβη στα άγρια βουνά να ξανασυμβεί. Τοποθετώ λοιπόν την ακτίνα στη θέση της άλλης, στη λογική που λέει “άστο να βρίσκεται” κι ενώ πλησιάζει μεσημέρι ποδηλατώ στο δρόμο προς το νότο προς τις σημερινές Αμύκλες, ευθέως προς τον επόμενο στόχο μου, το ιερό του Αμυκλαίου Απόλλωνα, λίγα χιλιόμετρα μετά τη Σπάρτη.
Εισέρχομαι λοιπόν στις σύγχρονες Αμύκλες και συνειδητοποιώ ότι πρέπει να γυρίσω λίγο προς τα πίσω. Πινακίδα προς το ιερό υπάρχει μόνο στη μία κατεύθυνση του δρόμου, και προσπέρασα τη σχετική διασταύρωση. Μπαίνω στο μικρό δρομάκο, μέσα στους ελαιώνες. Υπάρχουν μερικές διασταυρώσεις δεξιά και αριστερά, αλλά πινακίδα δεν υπάρχει καμία ώστε να ξέρεις πού να στρίψεις. Ένας ναός του Απόλλωνος θα πρέπει να βρίσκεται σε φωτεινό μέρος, σε κορυφή, οπότε βλέποντας τη γενική μορφολογία του εδάφους κατευθύνομαι προς έναν λόφο που δεσπόζει στον κάμπο. Σε λίγο φτάνω σε μία ακόμη διασταύρωση, στην οποία υπάρχει μία πινακίδα που λέει “Ιερό Απόλλωνος Αμυκλαίου”, χωρίς βέλος κατεύθυνσης, και χωρίς να βλέπεις γύρω τίποτε άλλο, απολύτως κανένα σημάδι, παρά μόνο ελαιώνες.
Νιώθω ότι θέλουν να με κοροϊδέψουν. Σα να μου λένε: “ώστε ήρθες μέχρι εδώ; Δεν έπρεπε! Δεν υπάρχει ιερό! Φύγε! Γύρνα πίσω και φύγε!” Όταν με κοροϊδεύουν οργίζομαι. Όταν οργίζομαι πεισμώνω. Θα πρέπει να είναι το δεξί δρομάκι, γιατί αυτό πάει προς την κορυφή του λόφου. Δεν πέφτω έξω. Δεν υπάρχει ζωντανή ψυχή και ο χώρος είναι περιφραγμένος και κλειδαμπαρωμένος. Για ακόμη μια φορά, θα γίνω και σήμερα ένας σύγχρονος Έλληνας που για να δει την πολιτιστική του κληρονομιά θα πρέπει να σαλτάρει κλειδωμένες μάντρες.
Η πινακίδα πάνω από την είσοδο, εκτός από την χρησιμότητα της ένδειξης του αρχαιολογικού χώρου, έχει και την δεύτερη συνήθη χρησιμότητα όλων των πινακίδων στην σύγχρονη υπαίθρια Ελλάδα. Εξυπηρετεί τις σκοπευτικές ασκήσεις των κυνηγών, και την εκτίμηση της διασποράς των φυσιγγίων τους. Ίσως ο Απόλλωνας στη σύγχρονη Ελλάδα να δανείζεται ιδιότητες από την δίδυμη αδερφή του, ποιος ξέρει.
Από την κορυφή του λόφου, η θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα είναι εκπληκτική. Προς την ανατολή, το νότο, τη δύση και το βορρά, έχεις όλον τον πράσινο κάμπο του Ευρώτα στα πόδια σου. Προς τα δυτικά η θέα των ανατολικών υπωρειών του Ταϋγέτου κόβει την ανάσα. Έχεις απέναντί σου όλη την οροσειρά με τις απότομες λαγκαδιές. Η λακωνική πεδιάδα οριοθετείται από τους δύο μεγάλους ορεινούς όγκους του Πάρνωνα στα ΒΑ και του Ταϋγέτου στα ΝΔ.
Όταν έμαθα για το Αμυκλαίο πριν ξεκινήσω το ταξίδι, βρέθηκα μπροστά σε εντυπωσιακές πληροφορίες. Ο χώρος έχει μία άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία, την οποία οι σύγχρονοι Έλληνες δεν διδάσκονται σε κανένα επίπεδο της βασικής εκπαίδευσης. Έχει ειπωθεί ότι ο ναός του Απόλλωνος Αμυκλαίου ίσως να ήταν ο εντυπωσιακότερος ναός στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Το ιερό αυτό ήταν ο πρώτος οργανωμένος μυητικός και λατρευτικός τόπος στον ελλαδικό κορμό. Από τις ανασκαφές, προέκυψε ύπαρξη οικισμού επάνω σε αυτό το λόφο από το 2200 π.Χ., ενώ από τα ειδώλια που βρέθηκαν προέκυψε λατρευτικός χαρακτήρας από το 1600 π.Χ.
Γενικώς θεωρείται ότι από τον -6ο αιώνα και μετά η Σπάρτη απέκτησε τον χαρακτήρα στρατιωτικοποιημένης πόλης, με ελάχιστη προσφορά στον πολιτισμό. Και όμως, μέχρι τον -6ο αιώνα εδώ συνέβαιναν πράγματα εξαιρετικά σημαντικά, που συμβάλλουν στην αποκωδικοποίηση της πολιτιστικής ιστορίας του ελλαδικού χώρου. Σε αυτό το αρχαίο ιερό τελέστηκε η σύνδεση της λατρείας του δωρικού Απόλλωνα με την λατρεία του προ-δωρικού Υακίνθου. Στο ιερό είχαν καθιερωθεί οι εορτές των Υακινθείων, που συμβόλιζαν την συμφιλίωση του νέου δωρικού στοιχείου με το προϋπάρχον μυκηναϊκό στοιχείο στις Αμύκλες. Από τις μαρτυρίες ξέρουμε ότι αργότερα μέχρι τα κλασσικά χρόνια, ο ναός ήταν πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο, που μαζί με τα άλλα ιερά της Χαλκιοίκου Αθηνάς και της Αρτέμιδος Ορθίας σχημάτιζαν το λατρευτικό πάνθεο της αρχαίας Σπάρτης.
Όταν πρωτοήρθαν τα δωρικά φύλα στη Λακωνία, δεν μπόρεσαν να επικρατήσουν στους εντόπιους πληθυσμούς. Στην εύφορη πεδιάδα του Ευρώτα, όπως έδειξαν τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα, υπήρχε κατοίκηση και πολιτισμός από πολύ παλιά. Ο αρχαίος συγγραφέας Πολύβιος έγραφε, “αι δ´Αμύκλαι καλούμεναι τόπος εστι της Λακωνικής χώρας καλλιδενδρότατος και καλλικαρπότατος”. Ο Υάκινθος, υιός του βασιλιά των Αμυκλών Αμύκλα, ήταν μία θεότητα προελλαδική, με καταγωγή από τον κρητομηκυναϊκό κόσμο, χθόνιος γονιμικός θεός που λατρεύονταν ως θεός της βλαστήσεως μαζί με την αδελφή του Πολύβοια, θεότητες που ταυτίστηκαν αργότερα με την Μητέρα Δήμητρα και την Κόρη Περσεφόνη. Οι Αμύκλες παρέμειναν η έδρα μιας δυναστείας αχαϊκής καταγωγής, ανεξάρτητης από τους Σπαρτιάτες Ηρακλειδείς, μέχρι τον πρώτο μεσσηνιακό πόλεμο. Έρχεται λοιπόν ο Απόλλων και "εράται" του Υακίνθου! Κατά τον μύθο που περιβάλλει το ιερό, ο όμορφος έφηβος Υάκινθος γίνεται ευνοούμενος του Απόλλωνος. Όμως ο Ζέφυρος, ο γλυκός δυτικός άνεμος, δαίμων υπάρχων μεταξύ του άνω κόσμου και του Άδη, η απαλή αύρα που αναψύχει τα Ηλύσια Πεδία και αυξάνει τη βλάστηση στους κήπους του Αλκινόου, ο σύζυγος της Χλωρίδος που τού γέννησε τον Καρπό, πήγε να σκάσει από τη ζήλεια του. Σε έναν αγώνα δισκοβολίας μεταξύ Απόλλωνος και Υακίνθου, με μία κατάλληλη ισχυρή πνοή έσπρωξε επίτηδες τον δίσκο επάνω στο κεφάλι του Υακίνθου. Στο σημείο που έπεσε το αίμα του Υακίνθου φύτρωσε ένα άνθος. Ο Απόλλων έσκαψε ο ίδιος τον τάφο του Υακίνθου στην κορυφή του λόφου και τον μεταμόρφωσε στο ομώνυμο άνθος, που φέρει στα πέταλά του τα αρχικά “υα”.
Το αρχαιολογικό ενδιαφέρον για το Αμυκλαίο ξεκίνησε με τις ανασκαφές του Έλληνα αρχαιολόγου Χρήστου Τσούντα γύρω στο 1890. Από τότε μέχρι σήμερα αρκετό νερό έχει κυλήσει στο αυλάκι αυτού του αρχαιολογικού χώρου, με έρευνες από ξένους και Έλληνες. Από το 2005 και μετά επιφανείς επιστήμονες έχουν ενώσει τις δυνάμεις τους κάτω από την ομπρέλα του ελληνικού υπουργείου πολιτισμού, και το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αμυκλών στοχεύει στην ολοκλήρωση των ανασκαφών, στη μελέτη και δημοσίευση των παλιών και των νέων ευρημάτων και στην ανάδειξη του χώρου. Η αρχή της πληροφόρησης για το πρόγραμμα είναι η σελίδα amyklaion.gr.
Γύρω στο -555 οι Σπαρτιάτες κάλεσαν έναν αρχιτέκτονα και γλύπτη από την Ιωνία, και του ανέθεσαν να κατασκευάσει ναό, ο οποίος περιέβαλε το προϋπάρχον μνημειακό ξόανο. Ο Βαθυκλής ο Μαγνήσιος καταγόταν από την Μαγνησία παρά τω Μαιάνδρω, μία πόλη που είχε ιδρυθεί κάπου στον -7ο αιώνα κοντά στην Έφεσο από Αιολείς αποίκους από τη θεσσαλική Μαγνησία, στις όχθες του ποταμού Μαιάνδρου. Ο λεγόμενος Θρόνος που κατασκεύασε εκείνος ο Ίωνας, όπως και ο Παυσανίας μαρτυρεί, είχε μικρασιατικά χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα η απεικόνιση θνητών. Αυτό θα πρέπει να ήταν μία καινοτομία για την εποχή και τον τόπο. Γράφει ο καθηγητής Στ. Βλίζος: “σε αυτό το έργο της ύστερης αρχαϊκής αρχιτεκτονικής συνυπήρχε ο δωρικός ρυθμός με την ιωνίζουσα τέχνη”. Το γεγονός αυτό, όπως και το άλλο γεγονός της κατασκευής του ναού του Επικουρείου Απόλλωνος στη Φιγαλεία από τον Ικτίνο, φανερώνει ότι υπήρχε κάποιου είδους ενιαίο πολιτιστικό υπόβαθρο στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Πέρα από τους τοπικισμούς και τις διαμάχες, η συνάντηση των θεοτήτων και των τεχνοτροπιών στην αρχιτεκτονική και στην τέχνη γενικότερα δεν μπορεί παρά να υποδηλώνει κάποια ενιαία πολιτιστική και κοσμική συνείδηση. Αυτή η διαπίστωση ίσως μπορεί να ρίξει λίγο φως στο φαινόμενο της θυσίας για μία πατρίδα που μπορεί να ξεπερνά τα τοπικά όρια, όπως έδειξε η ιστορία λίγο αργότερα τον Αύγουστο του -480 στις Θερμοπύλες.
Το κτίσμα που δεσπόζει σήμερα στο χώρο στην κορυφή του λόφου είναι αφιερωμένο σε μια γυναίκα, στην Αγία Κυριακή. Με την πρώτη ματιά φαίνεται αμέσως ότι το κτίριο κτίστηκε με χρήση αρχαίων μελών. Μάλιστα τα κομμάτια δεν είναι καν γεωμετρημένα, είναι τοποθετημένα ως αγκωνάρια τυχαίως, όπως βόλευε. Η δόμηση είναι άτακτη, βιαστική, θαρρείς ότι οι κτίστες χρησιμοποίησαν ό,τι βρήκαν διαθέσιμο για να στήσουν όρθιους τοίχους.
Η ιστορία αυτού του κτίσματος χάνεται στο βάθος του χρόνου. Ο περιηγητής Leake κάπου στο 1840 ήταν ο πρώτος που ταύτισε το λόφο με το μαρτυρούμενο από τις αρχαίες πηγές ιερό του Απόλλωνα. Μαρτυρεί επάνω στον λόφο ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Κυριακή. Πρώτος ανέσκαψε το λόφο ο Τσούντας με την τότε Αρχαιολογική Εταιρεία το 1890. Ο Τσούντας, από τους θεμελιωτές της ελληνικής αρχαιολογίας, με σπουδές στη Γερμανία και με επιστημονική και διδακτική δραστηριότητα, έφορος αρχαιοτήτων της Αθήνας και καθηγητής της ιστορίας της αρχαίας τέχνης, αποκάλυψε πολλούς σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα, όπως τους θολωτούς τάφους στο γειτονικό Βαφειό, στην ακρόπολη των Μυκηνών, τους νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας κλπ. Το 1907 ο Γερμανός Ernst Fiechter, συμπεραίνοντας και με βάση τη δουλειά του Τσούντα ότι η εκκλησία της Αγίας Κυριακής χτίστηκε επάνω στον αρχαίο Θρόνο, το 1907 κατεδάφισε την Αγία Κυριακή, και πράγματι αποκαλύφθηκε έτσι η μέχρι σήμερα ορατή βάση του Θρόνου. Όμως σύντομα, με το ίδιο ακριβώς αρχαίο υλικό και λίγο πιο βόρεια επάνω στα θεμέλια ενός οικοδομήματος της βυζαντινής εποχής που ο Τσούντας είχε χαρακτηρίσει ως "βαπτιστήριο", κάποιοι αμέσως έχτισαν ξανά την Αγία Κυριακή! Από τα διαθέσιμα στοιχεία γνωρίζουμε ότι, το 1800 η εκκλησία της Αγίας Κυριακής υπήρχε στο λόφο, ξαναχτίστηκε σε διαφορετική θέση και με τα ίδια αρχαία μέλη γύρω στο 1910-20, και ότι υπήρχε η καινούργια το 1925 όταν ξεκίνησε η ανασκαφή του Bushor. Όμως δεν είναι μόνο η Αγία Κυριακή που περιέχει μέλη από το Αμυκλαίο. Κομμάτια από το αρχαίο ιερό υπάρχουν διάσπαρτα σε όλες τις εκκλησίες και τα εκκλησάκια στα χωριά της περιοχής! Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο άρχισε η συστηματική χρήση αρχιτεκτονικών μελών του Αμυκλαίου ως οικοδομικού υλικού και η διασπορά του σε όλη την κοιλάδα του Ευρώτα. Όταν ο Άγγελος Δεληβοριάς υπηρετούσε ως αρχαιολόγος στη Σπάρτη, είχε ταυτίσει πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του Θρόνου σε διάφορα σημεία. Το 2005 το Ερευνητικό Πρόγραμμα Αμυκλών έθεσε ως στόχο τον εντοπισμό του αρχαίου υλικού στην περιοχή και, μαζί με το νέο από τις ανασκαφές και επίσης τα κομμάτια από το μουσείο της Σπάρτης, την αποκατάσταση του Αμυκλαίου του -6ου αιώνα. Κατά το 2011 εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο αίτημα για την αποτοίχιση μελών του Αμυκλαίου από εκκλησίες της περιοχής, ωστόσο αυτό το έργο δεν προχώρησε λόγω αντιδράσεων από τοπικούς παράγοντες. Ποιο από τα δύο άραγε είναι σημαντικότερο; Η άτακτη συμμετοχή ενός αρχαίου μέλους σε κάποιον τοίχο ενός νεώτερου κτιρίου, ή η ανασύσταση του αρχαίου Αμυκλαίου, ενός μοναδικού μνημείου με μία κρίσιμη σημειολογία για την περιοχή και για την ιστορία, αλλά και για την Ελλάδα ολόκληρη; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα επαφίεται στην κρίση του καθενός. Η εύκολη εξήγηση είναι ότι ο κακώς εννοούμενος τοπικισμός υπερίσχυσε. Η δύσκολη εξήγηση είναι, ότι η ιστορία βρίσκει τρόπους να επαναλαμβάνεται με περίεργους τρόπους: η διαμάχη των δύο αρχαίων σπαρτιατικών φατριών μεταφέρεται στο σήμερα ως η γνωστή διαμάχη μεταξύ "ελληνισμού" και "χριστιανισμού".
Κάποιες εργασίες αναστήλωσης βρίσκονται σε εξέλιξη. Αυτό φαίνεται ακόμη και στο ελάχιστα παρατηρητικό μάτι, και βεβαίως είναι κάτι ασυνήθιστο για αρχαιολογικό χώρο εντός Ελλάδος. Υπάρχουν νέα κομμάτια συνδυασμένα με παλιά μέλη. Η αίσθηση που δίνουν τα νέα κομμάτια μαζί με τα παλιά μέσα σε αυτό το τοπίο είναι ανεπανάληπτη. Πρόκειται για μία αίσθηση συνέχισης της ιστορίας. Μία αίσθηση που διαπερνά το χρόνο, νομίζεις ότι συναντάται το χθες με το σήμερα εδώ και τώρα μπροστά στα μάτια σου.
Αυτό το μαγικό απομεσήμερο του Σεπτέμβρη, κυλώ στη λακωνική πεδιάδα αναλογιζόμενος το παρελθόν και το παρόν αυτού του τόπου, μέσα στους αχανείς ελαιώνες, κάτω από έναν υπέροχο γαλάζιο ουρανό, λουσμένος στο φως ανάμεσα στον Πάρνωνα και τον Ταΰγετο.
> Επόμενο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου