Σάββατο 22 Σεπτεμβρίου
Από τον Αργολικό Κόλπο στο Αγγελόκαστρο. 81 χιλιόμετρα.
Ξύπνησα χορτασμένος ύπνο, με την πρόθεση να ξεκινήσω νωρίς. Έχω αρκετά χιλιόμετρα μπροστά μου για σήμερα. Μαζεύω τα πράγματά μου και βγαίνω αμέσως στο δρόμο, για να απολαύσω την παραλία μέχρι το Ναύπλιο. Ο δρόμος ακολουθεί την θάλασσα για κάμποσα χιλιόμετρα. Η διαδρομή αυτή είναι ένα ιδανικό ξεκίνημα για την καινούργια μέρα.
Το Ναύπλιο είναι από τις γραφικότερες ελληνικές πόλεις. Μού είναι αδύνατο να αντισταθώ στον πειρασμό μιας χαλαρής βόλτας μέσα στα σοκάκια και το παραλιακό μέτωπο. Στις εισόδους των ξενοδοχείων, μπουλούκια ξένων μέσης ηλικίας και άνω περιμένουν τα λεωφορεία τους. Βεβαίως από την πόλη αυτή είμαι απλώς περαστικός και ο επόμενος στόχος μου, ο βασικός της σημερινής ημέρας, είναι η Αρχαία Επίδαυρος.
Παίρνω το δρόμο προς τα ανατολικά και μετά από δυο περίπου ώρες σε μία διαδρομή που δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μένα, φτάνω στην Επίδαυρο. Δεν είναι η πρώτη μου φορά που έρχομαι εδώ. Θέλω εδώ να ξεχάσω το χρόνο, να περιηγηθώ στον χώρο με καθαρή διάθεση μνήμης. Θέλω να θυμηθώ. Αυτό μπορείς να κάνεις στους χώρους της μνήμης. Σε αυτούς τους χώρους της ζωντανής μνήμης, συνεχίζοντας τη μάχη σου με τον προσωπικό σου χρόνο. Τα λιγοστά υλικά απομεινάρια που βλέπεις μπορούν να αποκτήσουν κάποια υπόσταση, κάποιο νόημα. Οι άψυχες πέτρες δεν μπορούν να μιλήσουν, αλλά σημαίνουν. Εσύ μπορείς αυτά τα σημάδια να τα διακρίνεις. Μπορείς να τα αφήσεις να σού θυμήσουν. Μπορείς να θυμηθείς.
Είναι πολύς ο κόσμος στην Επίδαυρο αυτό το μεσημέρι του Σεπτέμβρη. Η συντριπτική πλειοψηφία των επισκεπτών είναι ξένοι. Άνθρωποι κάθε εθνικότητας και φυλής από όλα τα μέρη της γης. Τι περίεργο, λες πως σήμερα αυτός ο χώρος ακόμη συνεχίζει να τραβά σα μαγνήτης τους ανθρώπους από όλον τον κόσμο, όπως έκανε και τότε. Ο -4 και -3 αιώνας ήταν η εποχή της μέγιστης ακμής του ιερού. Ο χώρος λειτουργούσε ως ένα ισχυρό δίπολο, ως θρησκευτικό κέντρο και ως ιαματικό κέντρο, με τη δίδυμη λατρεία του θεού Απόλλωνος και του θεού Ασκληπιού. Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου ήταν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο του ελληνικού κόσμου, το μητρικό ιερό για εκατοντάδες Ασκληπιεία από την Ανατολή μέχρι τη Ρώμη. Στάθηκε το λίκνο της ανάπτυξης της ελληνικής ιατρικής. Ήταν αυτή η ιατρική, η οποία θεμελιώθηκε θεωρητικά ως επιστήμη από τον Ιπποκράτη, την πρώτη και μεγαλύτερη μορφή της παγκόσμιας ιατρικής, και η οποία θεμελιώθηκε θεωρητικά ως φιλοσοφία από τον Γαληνό, την δεύτερη μεγαλύτερη μορφή της παγκόσμιας ιατρικής. Τον Γαληνό, ο οποίος αναφερόμενος στον “δασκαλό” του που έζησε επτά αιώνες πρωτύτερα, είπε ότι “εις φως εξήνεγκε την τελείαν παρ´ Έλλησι ιητρικήν”. Αλλά σε ποιο “σκοτάδι” άραγε βρισκόταν η ιατρική πριν τον Ιπποκράτη; Η αρχαιολογική έρευνα στην Επίδαυρο αποκάλυψε πολλές πτυχές της ιστορίας της ελληνικής ιατρικής. Συνδυάζοντας τα ευρήματα με ανάλογα από άλλες περιοχές, και με τις διαθέσιμες μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, είμαστε σε θέση να σκιαγραφήσουμε στο γενικό της πλαίσιο, να ανασύρουμε από τα βάθη του χρόνου την πορεία της ιατρικής των αρχαίων Ελλήνων, όχι τόσο στην πρακτική της όσο στην φιλοσοφία της.
Οι πρώτες ενδείξεις για την κατοίκηση της πόλης της Επιδαύρου τοποθετούνται γύρω στην -3η χιλετία. Την επόμενη χιλιετία, κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους, υπήρξε σημαντική ακμή, όπως δείχνουν οι θαλαμοειδείς τάφοι. Οι αρχαιολόγοι λένε ότι ο πληθυσμός προέρχονταν κυρίως από υποταγμένα παλιά πελασγικά φύλα, πράγμα που θα πρέπει να έχει τη σημασία του. Γιατί όσο πιο πίσω πάμε στην προϊστορία, τόσο μετακινούμαστε από το τρίτο εξελικτικό στάδιο του νομάδα προς το δεύτερο του γεωργού, και προς το πρώτο του κυνηγού-συλλέκτη. Μετακινούμαστε προς τον φυσικό άνθρωπο, τον άνθρωπο που ζούσε με άμεση σχέση και εξάρτηση από τη Μητέρα Φύση. Προς την εποχή της μητριαρχίας, της μεγάλης μητέρας-θεάς. Προς την εποχή όταν ο άνθρωπος κοίταζε με δέος την φύση και προσπαθούσε να κατανοήσει τον κόσμο και την θέση του σε αυτόν. Προσπαθούσε να κατανοήσει τις φυσικές δυνάμεις, ώστε να μπορέσει να τις χρησιμοποιήσει επ´ ωφελεία του, για να προστατευτεί από τα στοιχεία και τους φυσικούς εχθρούς. Σημειώνουμε εν παρόδω ενδεικτικά, ότι στους νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας, ο μέσος όρος της ανθρώπινης ζωής στους διάφορους οικισμούς όπως υπολογίστηκε από τις χρονολογήσεις των ευρεθέντων ανθρώπινων σκελετών, κυμαίνονταν στα 24-27 χρόνια.
Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα της Επιδαύρου, η ιαματική λατρεία είχε λοιπόν βαθιές ρίζες. Την -3η χιλιετία υπήρχε μία εγκατάσταση σε μία μισγάγγεια του όρους Κυνορτίου, κοντά στις πηγές του νερού, όπου λατρεύονταν κάποια θηλυκή θεότητα με τον ακόλουθό της, και η οποία φανερώνει μία λατρεία νερού. Την επόμενη χιλετία υπήρξε ιερό τέμενος. Το νερό έχει καθαρτική φύση, πράγμα το οποίο οι άνθρωποι εκείνοι ασφαλώς παρατήρησαν. Υπήρχε λατρεία κάθαρσης με το νερό, και κοινά γεύματα με ζώα που προσφέρονταν ως θυσία, ως τελετουργίες στήριξης της ανθρώπινης ύπαρξης. Γη και ύδωρ, τα δύο θηλυκά στοιχεία, η τροφή και το νερό, είναι τα πρώτα δύο κοσμικά συστατικά, πάνω στα οποία θεμελιώνεται η ανθρώπινη οντότητα και συντηρείται η ανθρώπινη υγεία.
Η σημερινή επιστήμη, με την οποία ο σύγχρονος άνθρωπος έχει διαποτιστεί, έχει απομακρυνθεί από τον ανθρώπινο πυρήνα της. Έπεσε στην παγίδα της τεχνολογίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει μάθει να λύνει τα προβλήματά του πατώντας κουμπιά ή κάνοντας κλικ. Έχει απωλέσει τη σχέση του με τα πράγματα. Πλέοντας σε πελάγη τεχνολογικής ευκολίας, σε μια εικονική πραγματικότητα, έχει απωλέσει τη σχέση με τον αντικειμενικό εξωτερικό κόσμο. Κάποτε συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο. Στις απαρχές της πολιτισμικής εξέλιξης, ο φυσικός άνθρωπος ζούσε εκτεθειμένος, με την έντονη φθορά της καθημερινότητας να τον τρώει μαζί με τα θηρία. Στην προσπάθεια για επιβίωση, το βασικό εργαλείο του ήταν ένα: η παρατήρηση. Επάνω σε ένα “λευκό χαρτί” άρχισε να σχεδιάζει τον κόσμο από το μηδέν. Στην προσπάθειά του να τον κατανοήσει, άρχισε να ανιχνεύει τα στοιχεία που τον απαρτίζουν. Τόσο ως δομή (οντογένεση) όσο και ως συντήρηση (λειτουργία). Έτσι γεννήθηκε η στοιχειακή σκέψη. Επρόκειτο για έναν στοιχειώδη λογισμό κατανόησης του κόσμου, δηλ. της φύσης που τον περιέβαλε.
Εφόσον ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, σκέφθηκε εκείνος ο φυσικός άνθρωπος, τότε θα πρέπει να αποτελείται από τα ίδια βασικά δομικά στοιχεία αφενός, αλλά και να λειτουργεί με τους ίδιους φυσικούς νόμους. Για να ισχυροποιήσει τον εαυτό του και να αντισταθεί στην φθορά, θέλησε κατ´ αρχήν να κατανοήσει τις φυσικές δυνάμεις, και έπειτα να εφαρμόσει τις ίδιες κοσμικές αρχές στην ύπαρξή του. Το μέρος διέπεται από τους νόμους του όλου, άρα ο άνθρωπος πρέπει να συντονιστεί με τους κοσμικούς νόμους, για να διατηρήσει τον οντότητά του. Παρατηρώντας την φύση, θεώρησε κατ´ αρχήν τέσσερα βασικά στοιχεία: γη, νερό, πυρ, αήρ. Αυτά τα κοσμικά στοιχεία συμπλέκονται και αναλόγως δημιουργούν και διαποτίζουν όλα τα όντα, άψυχα και έμψυχα. Ό,τι υπάρχει, υπάρχει με αυτά. Και ως δομή και ως λειτουργία. Άρχισαν να μπαίνουν οι οντολογικές βάσεις της ύπαρξης και μαζί με την επιστήμη να αναπτύσσεται η φιλοσοφία. Οι Ίωνες φιλόσοφοι, με πρώτο τον Θαλή, ξεκίνησαν την επιστήμη ως κοσμολογική σκέψη, προσπαθώντας να εξηγήσουν τη δημιουργία του κόσμου. Ο Θαλής για παράδειγμα, θεωρούσε ως πρωταρχικό στοιχείο το νερό. Παράλληλα άρχισε σταδιακά να αναπτύσσεται και μία ιατρική, με βάση αυτή την στοιχειακή θεωρία. Ο Ιπποκράτης ανέπτυξε μία θεωρία των τεσσάρων χυμών, την οποία και ο Γαληνός ακολούθησε αργότερα. Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος έπασχε από υδρωπικία, και προσπαθούσε να βρει έναν ιατρό να του απομακρύνει το υπερβολικό νερό από μέσα του, και χωνόταν μέσα στην κοπριά, διότι η γη απορροφά το νερό. Οι ιατροί προσπαθούσαν να κατανοήσουν τις φυσικές δυνάμεις, ώστε με κατάλληλους χειρισμούς να επιτύχουν θεραπευτικά αποτελέσματα, ανακατευθύνοντας τις κοσμικές ενέργειες εντός του ανθρώπου και αποκαθιστώντας τις ισορροπίες του. Στην Γόρτυνα, όπως είδαμε, θεράπευαν με το νερό του ποταμού Λούσιου.
Για να κατανοήσουμε την αρχαία ελληνική ιατρική, πρέπει να κατανοήσουμε τον άνθρωπο του τότε και τον κόσμο του. Αυτό δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο, επειδή πολύ νερό έχει κυλήσει στο αυλάκι της ιστορίας και του πολιτισμού και οι συνθήκες δεν είναι οι ίδιες. Όμως η κοινή βάση αναφοράς του τότε με του τώρα μπορεί να είναι μία παρατηρούμενη αρχή: στον πυρήνα του ο άνθρωπος δεν έχει αλλάξει. Ο σκοπός παραμένει ο ίδιος και ο αυτός. Ο άνθρωπος αναζητά τρόπους να συντηρήσει το σθένος του, έτσι ώστε να μπορεί να απολαμβάνει την ζωή του, και τρόπους να αποκαταστήσει το σθένος του όταν το απωλέσει. Αυτό προσφέρει την βάση για μια στέρεη θεώρηση περί της υγείας ως θεμελιώδους αρχής. Με αυτή τη λογική έχει αξία η αναδρομή στην ιατρική των αρχαίων Ελλήνων. Δεν έχουμε να δανειστούμε από την εποχή εκείνη κάποια τεχνολογία, έχουμε όμως να πάρουμε μια ολοκληρωμένη αντίληψη περί του ανθρώπου και της υγείας του, μία ολοκληρωμένη σκέψη περί του ανθρώπου και της θέσης του στον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν τον υγιέστερο δυνατό ανθρωποκεντρισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν τον πιο ανθρώπινο πολιτισμό. Στο κέντρο της ελληνικής κοσμοθεωρίας, η θεμελιακή αξία ήταν μία και συγκεκριμένη: ο Άνθρωπος.
Μέχρι και σήμερα η ιατρική παραμένει η σημαντικότερη επιστήμη που ανέπτυξε ο άνθρωπος. Η αιχμή της επιστήμης του. Στους μετακλασσικούς χρόνους, αλλά και στην ελληνιστική εποχή, η ανατολική Μεσόγειος πάλλονταν στους ρυθμούς της επιστήμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που αποτελεί μέγιστη πρόκληση ακόμα και για την σημερινή επιστήμη. Τα Ασκληπιεία δεν ήταν μόνο ιαματικά κέντρα. Ήταν κάτι πολύ περισσότερο από τα νοσοκομεία της εποχής. Ήταν ζωντανοί χώροι πολιτισμού. Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, αυτό το κορυφαίο δημιούργημα της ανθρώπινης αρχιτεκτονικής, είναι εδώ και εξακολουθεί να μας θυμίζει τους τόπους και τους τρόπους όπου ξεκίνησε ο πλέον ανθρώπινος πολιτισμός της ιστορίας. Τα Ασκληπιεία ήταν οι ζωντανοί χώροι όπου οι άνθρωποι διδάσκονταν την τέχνη του ζειν. Την ιατρική ως επιστήμη και τέχνη του να είσαι άνθρωπος. Εδώ θεμελιώθηκε η ιατρική επιστήμη, όπως την όρισε ο Ιπποκράτης - το πέρασμα από την κοσμική μεταφυσική στην επιστημονική μεθοδολογία. Πόσο τυχαίο μπορεί να είναι ότι σήμερα, στην εποχή μας, οι Έλληνες ιατροί ειδικοτήτων είναι οι πλέον περιζήτητοι σε όλον τον κόσμο; Αλλά η σημερινή ιατρική, έχοντας απομακρυνθεί από τις ανθρώπινες ρίζες της, έχει καταντήσει έρμαιο της αγοράς. Ο Ιπποκράτης ήταν σαφέστατος: προλαμβάνειν μάλλον ή θεραπεύειν. Όμως, η θεραπεία αφήνει κέρδη, όχι η πρόληψη. Η ασθένεια αφήνει κέρδη, όχι η υγεία. Η ελληνική ιατρική είναι ένα φως που θα συνεχίζει να φωτίζει το δρόμο του ανθρώπου όσο θα υπάρχει ο άνθρωπος.
Ο Ασκληπιός ξεκίνησε από τη Θεσσαλία, και γνωρίζουμε από τα αρχαιολογικά δεδομένα ότι η λατρεία του επεκτάθηκε από εκεί προς όλο τον ελληνικό κόσμο. Στην Τρίκκη, τα σημερινά Τρίκαλα, υπήρχε το αρχαιότερο γνωστό ασκληπιείο. Όπως εξηγήσαμε στο κεφάλαιο για την Γόρτυνα, από τους μετακλασσικούς χρόνους και μετά άρχισε να ξεφτά το παλιό δωδεκάθεο και σταδιακά έμειναν οι λατρείες δύο θεών, του Απόλλωνος και του Ασκληπιού. Σχεδόν παντού υπήρχαν ναοί αυτών των δύο θεών μαζί, και σε σύνδεση με το στοιχείο του νερού. Ο Ασκληπιός ήταν ο θεός της ιατρικής. Ο Απόλλων ήταν ο ηλιακός θεός, του φωτός, της γνώσης, της επιστήμης, της παιδείας. Το ασκληπιείο της Επιδαύρου υπήρξε το πλέον οργανωμένο και φημισμένο, όπου οι Υιοί Απόλλωνος ή Παίδες Απόλλωνος και οι Ασκληπιάδαι, ήταν οι ιατροί της εποχής. Τα μνημεία του αποτελούν αριστουργήματα της ελληνικής τέχνης, και αποτυπώνουν την εξέλιξη της ιατρικής από την φάση κατά την οποία η ίαση εκπήγαζε από την θεότητα μέχρι τη φάση της εξέλιξής της σε γνωστική επιστήμη. Η αρχαιολογική έρευνα ξεδίπλωσε τις πτυχές της ζωής στο ιερό. Μεταξύ άλλων θεοτήτων, λατρεύονταν ο Ασκληπιός, με τις δύο κόρες του, την Υγιεία και την Ιασώ. Ο Απόλλων εισήχθηκε στην Επίδαυρο τον -8ο αιώνα και τον -6ο αιώνα ο Ασκληπιός. Τον Απόλλωνα εισήγαγε ο πρώτος Παις Απόλλωνος Μάλος, εξ ου η προσωνυμία του Μαλεάτας. Την ίδια προσωνυμία είχε όμως και στην θεσσαλική Τρίκκη. Πριν από τρεις ημέρες πέρασα από τον Κοσμά του Πάρνωνα, όπου υπήρχε ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα. Για τους μεταγενέστερους ελληνιστικούς χρόνους και για την κυρίως Ελλάδα, ο χαρακτηρισμός “ιατρός” μαρτυρείται για τις τέσσερις θεότητες, Απόλλων, Ασκληπιός, Διόνυσος, και Ποσειδών. Οι ιερείς έφεραν τον χαρακτηρισμό “ιατρόμαντις” και περιφέρονταν στην ύπαιθρο και τις πόλεις για να θεραπεύουν και να διδάσκουν, συνδυάζοντας κάθε είδους θεραπευτικό μέσο, εξωτερικό και εσωτερικό, στην πράξη εισάγοντας έναν ιδιαίτερο όρο που θα παρέμενε στο εξής στην συνείδηση του ελληνικού κόσμου: ο ιατροφιλόσοφος. Αυτό το θεραπευτικό υπόβαθρο πότισε για αιώνες την παράδοση και την ψυχοσύνθεση του Έλληνα, φτάνοντας μέχρι τη σύγχρονη εποχή μέσα από λαϊκούς θεραπευτές που θεράπευαν, και ακόμη θεραπεύουν, τον κόσμο με μεθόδους ανορθόδοξες και άγνωστες στους πολλούς. Πίσω από τέτοιες πρακτικές κρύβεται το ιατρικοφιλοσοφικό παρελθόν του ελληνικού κόσμου, κρύβονται οι αρχαίες ελληνικές θεραπευτικές παραδόσεις. Άγνωστες, ξεχασμένες, παραγνωρισμένες, αμελέτητες, αφανείς, και ενίοτε πολεμούμενες από την θύραθεν επιστήμη, που συχνά χρεώνει στους θιασώτες τους το στίγμα του κομπογιαννιτισμού.
Το μεγαλύτερο πλήγμα στην αρχαία πατροπαράδοτη ιατρική το έφερε μία νεοφανής θρησκεία, που προερχόμενη από την ανατολή μετά τον 4ο αιώνα ισοπέδωνε στο διάβα της συστηματικά τον ελληνικό πολιτισμό. Οι φανατισμένοι ανατολίτες αγιατολάχ και μουτζαχεντίν, αφού τα βρήκαν με την πολιτική εξουσία το 313 στα Μεδιόλανα πίσω από μία κλειστή πόρτα, αποδύθηκαν με μια πρωτοφανή λύσσα στο έργο της υποταγής του ανθρώπου στην πολιτική εξουσία, όπως το είχαν συμφωνήσει. Εδώ και μιάμισυ χιλιετία οι μαυροφορεμένοι κήρυκες του σκοταδισμού και της δουλείας έβλεπαν πάντα στον ελληνισμό τον μεγαλύτερο εχθρό τους, επειδή αυτός μαθαίνει τους ανθρώπους να είναι ελεύθεροι και υγιείς. Παμπόνηροι και συνωμότες, εξακολουθούν μέχρι σήμερα να σκάβουν κάτω από τα θεμέλια της κοινωνίας και του κράτους, και του πολιτισμού γενικότερα. Ξέρουν καλά ότι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να υποτάξεις τους ανθρώπους είναι να τους ξεκόψεις από τις πολιτισμικές τους αξίες. Εχθροί του ανθρώπου, του πολιτισμού, της επιστήμης, της γνώσης, της ελευθερίας, λυσσάζουν για να καταστρέψουν με κάθε τρόπο όποια αξία μπορεί εν δυνάμει να απελευθερώσει το ανθρώπινο πνεύμα, έτσι ώστε να προσφέρουν τους ανθρώπους ως ώριμα φρούτα δούλους στο κυρίαρχο αστικό οικονομικό σύστημα, από το οποίο παίρνουν το μερτικό τους. Παράλληλα και επειδή γνωρίζουν ότι οι θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες δεν είναι δυνατό να ξεριζωθούν, προσπαθούν πάντα να τις διαστρέψουν, να τις μεταλλάξουν. Χρησιμοποιώντας τους ίδιους όρους, τις ίδιες λέξεις, τους αποδίδουν το δικό τους περιεχόμενο, με διαδικασίες εννοιολογικού μετασχηματισμού. Έτσι ο μύθος κατάντησε θρησκεία, η θεότητα, από παράγων ελευθερίας και επανασύνδεσης του ανθρώπου με τον κόσμο, κατάντησε ένα αφεντικό που ελέγχει τον κόσμο από έξω όπως γουστάρει χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανέναν, δηλ. με μία λογική αντιλογική και αυθαίρετη, ο δε άνθρωπος κατάντησε το υποχειριό του, ένα υποχείριο πλήρως υποταγμένο, ανελεύθερο, ένα έρμαιο μίας ετεροκαθορισμένης μοίρας, και αιωνίως ένοχο. Ένας "δούλος θεού" όνομα και πράγμα, ο οποίος το μόνο που μπορεί να ελπίζει είναι το επιούσιο ξεροκόμματο που θα τού πετάξει το αφεντικό, για να παρατείνει μία ημέρα ακόμη την άθλια και άχρηστη ζωή του. Ένα πλάσμα δύστυχο, δύσμοιρο, υποταγμένο, προσκυνημένο, ανίκανο, αδύναμο, βουτηγμένο στην ασθένεια (α στερητικό + σθένος). Αυτός είναι ο ανθρωπολογικός τύπος που προτάσσουν οι τρεις μεγάλες ανατολικές θρησκείες που υπέταξαν το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, ο ιουδαϊσμός, ο μωαμεθανισμός, ο χριστιανισμός - και τι σύμπτωση που έχουν κοινή ρίζα. Η αρχαία ελληνική ιατρική κρύβει μέσα της μία κοσμοθεωρία, που μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να επανακτήσει την χαμένη του υπαρξιακή αξιοπρέπεια. Ανοίγει μπροστά του μία κοσμοθέαση που μπορεί να ελευθερώσει το πνεύμα του, από το πρόσκαιρο και το επιμέρους προς το διαχρονικό και το πανανθρώπινο. Με τις πατροπαράδοτες αξίες της ατομικής και συλλογικής ελευθερίας οι αρχαίοι Έλληνες υπηρέτησαν την επιστήμη, την φιλοσοφία, τη γνώση, και εν τέλει τον άνθρωπο και τον πολιτισμό.
Πολλοί έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το φαινόμενο του ελληνικού πολιτισμού. Για να κατανοήσει κανείς την πολιτιστική ιστορία του ανθρώπου, πρέπει πρώτα να αποκτήσει μία εποπτική γνώση της ιστορικής εξέλιξης του πολιτισμού μέσα στον χώρο και τον χρόνο. Ακολουθώντας την αρχή του ξυραφιού του Όκκαμ, μπορεί κανείς να δώσει μία απλή φυσική εξήγηση για τις απαρχές του πολιτισμού. Ένας συγγραφέας που προσφέρει μια καλή θεωρητική βάση της πρώτης πολιτιστικής έξαρσης του δυτικού πολιτισμού είναι η κοινωνική ανθρωπολόγος Riane Eisler στο The Chalice and the Blade. Το βιβλίο της Ριάν Άισλερ μεταφράστηκε και στα ελληνικά ως Η Κύλιξ και το Ξίφος. Όταν εκδόθηκε το βιβλίο το 1987, τάραξε τα ύδατα του χριστιανικού επιστημονικού κατεστημένου στο δυτικό κόσμο, δεχόμενο πολεμική σε σημείο ώστε η συγγραφέας να κατηγορηθεί για “επιστημονική φαντασία”. Η Άισλερ ξεδίπλωσε μία θεωρία πολιτισμικού μετασχηματισμού, κατά την οποία ο ανθρώπινος πολιτισμός ξεκίνησε με μία ώθηση προς την συνεργασία και την συλλογικότητα, όμως έπειτα από μια αρχική περίοδο προόδου, ακολούθησε μια περίοδος χάους και αποδιοργάνωσης που έφερε στο προσκήνιο τη δύναμη και τη βία, με το σύμβολο του πολεμικού ξίφους. Επήλθε μία αναστροφή από την κοινωνία της συνεργασίας στην κοινωνία της κυριαρχίας, και το βιβλίο εστιάζει στην κρίσιμη εκείνη καμπή της προϊστορίας κατά την οποία η πολιτιστική εξέλιξη διακόπηκε, όταν σταμάτησε η λατρεία των κοσμικών ζωογόνων δυνάμεων όπως αυτές συμβολίζονται με την ιερή κύλικα, και εισέβαλαν οι πολεμοχαρείς λαοί από την περιφέρεια που λάτρευαν τη δύναμη του ξίφους. Εάν εξετάσει κανείς τις γενικές συνθήκες που επικρατούσαν στον τότε πολιτισμένο κόσμο, θα διαπιστώσει ότι η θεωρία αυτή πατά σε στέρεες βάσεις. Κάπου στην -3η-2η χιλιετία, πριν από 5.000 χρόνια περίπου, παρατηρήθηκε μία πολιτισμική έκρηξη στον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μεσογείου και δυτικής Ασίας. Ο χώρος αυτός προσέφερε τις ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη του πολιτισμού, για δύο απλούς λόγους. Πρώτον, η περιοχή είχε εύκρατο κλίμα και πλούσια φύση, συνδυάζοντας όλα τα φυσικά στοιχεία σε μία άριστη ισορροπία. Δεύτερον, προσέφερε τις ιδανικές συνθήκες για την επικοινωνία πολλών και διαφορετικών λαών, λόγω των θαλάσσιων οδών στο πολυσχιδές και πολυδαίδαλο νησιωτικό και ηπειρωτικό περιβάλλον. Γνωρίζουμε ότι ο πολιτισμός γεννιέται, αναπτύσσεται, συντηρείται και μεταδίδεται με ένα βασικό και θεμελιώδες στοιχείο: την επικοινωνία. Αυτή είναι ο πλέον σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Ο μινωικός πολιτισμός βασίζονταν κυρίως στο εμπόριο. Το αξιοθαύμαστο στοιχείο του πολιτισμού εκείνου ήταν η απουσία του πολέμου. Σε όλες τις παραστάσεις της αρχαίας κρητικής τέχνης που έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι, δεν υπάρχουν πολεμικές σκηνές. Οι άνθρωποι εκείνης της μακρινής εποχής κατάλαβαν ότι το κοινό συμφέρον όλων των λαών είναι στην ειρήνη, όχι στον πόλεμο. Με την ειρήνη δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Ο άνθρωπος ξεπέρασε το στάδιο του κτήνους. Σημειώθηκε μία πολιτισμική έκρηξη, με την ανάπτυξη του εμπορίου και των σχέσεων των λαών της ανατολικής Μεσογείου κυρίως, αλλά και προς το εσωτερικό της δυτικής Ασίας. Σημειώθηκε αύξηση του πληθυσμού, που οδηγούσε σε νέους αποικισμούς και περαιτέρω διάδοση του πολιτισμού. Αυτή η μακρινή εποχή ρίζωσε στη συλλογική συνείδηση των λαών ως περίοδος άνθησης. Έμεινε μέσα στους μύθους ως μακρινή ανάμνηση μιας παλιάς χρυσής εποχής ειρήνης και προόδου. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι επικαλούνται μύθους και παλιές παραδόσεις, που ανιχνεύονται μέσα στα κλασικά μεταγενέστερα έργα, όπως για παράδειγμα ο μύθος της Ατλαντίδος στον Πλάτωνα. Φαίνεται ότι ο Πλάτωνας για να χτίσει την ιδανική του ιδεατή πολιτεία, πλέοντας βεβαίως στα πελάγη του ιδεαλισμού και της φαντασίας, ανασύρει από το μύθο στοιχεία από τον πολιτισμό της Θήρας, πριν την καταστροφή του από την μεγάλη έκρηξη, όταν οι άνθρωποι εκεί ζούσαν ειρηνικά και δημιουργικά - κάτι περίπου σαν τον χαμένο παράδεισο.
Αλλά τίποτα δεν κρατά για πάντα. Αυτός ο "πολιτισμικός θύλακας" τελούσε μονίμως υπό την απειλή των απολίτιστων λαών που ξεμπούκαραν από τις στέππες της κεντρικής Ασίας. Εκεί είχε επέλθει το τρίτο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπου, το στάδιο του νομάδα. Αφού οι άνθρωποι ξετίναξαν τη φύση, στράφηκαν προς την έσχατη μέθοδο της επιβίωσης: τον πόλεμο. Και βεβαίως και ουδόλως τυχαίως, παράλληλα άρχισε η χρηματική οικονομία. Όταν ο άνθρωπος ζει από τη φύση, το χρήμα περιττεύει, όταν όμως έχει καταστρέψει τη φύση, με το χρήμα θέλει να αποκτά τα απαραίτητα φυσικά αγαθά από άλλους. Οι πρώτες πατριαρχικές, επιθετικές, στρατιωτικοποιημένες και πολεμικές κοινωνίες ήταν και οι πρώτες που εφήρμοσαν την χρηματική οικονομία και τις τεχνικές του πλουτισμού, με τον θεσμό της τράπεζας και τον έντοκο δανεισμό. Και βεβαίως αυτά απαιτούν και προϋποθέτουν και επιφέρουν την αστική ανάπτυξη. Ο αστικός άνθρωπος κείται στον αντίποδα του φυσικού ανθρώπου, διότι επενδύει στην χρηματική οικονομία κόβοντας τους δεσμούς με την φύση. Η φύση μετατρέπεται από όρος ζωής σε παράπλευρη απώλεια, ή ακόμη και μέσον πλουτισμού, συντελεστής της παραγωγής. Και μαζί με αυτό, ο αστικός άνθρωπος χάνοντας τη σχέση με την φύση, χάνει την επαφή με την "γην και το ύδωρ", συνεπώς και με την έννοια της πατρίδας. Το χρήμα δεν έχει πατρίδα. Ο πλούσιος σηκώνει τα λεφτά του εν ριπή οφθαλμού, και τα πάει αλλού, με το γνωστό δόγμα του ubi bene ibi patria, όπου καλά εκεί πατρίς. Πέραν αυτού συντρέχουν και “λειτουργικοί” λόγοι, γιατί ο πλούτος συνδέεται με το αστικό σύστημα: ο πλούτος αποστρέφεται την φύση και την ελευθερία, επειδή οι πλούσιοι θέλουν να μαντρώνουν τους ανθρώπους μέσα στις πόλεις, για να τους εκμεταλλεύονται περισσότερο, εξαναγκάζοντάς τους να χρειάζονται το χρήμα τους για να επιβιώσουν. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι από τη γένεσή του ένας φυσικός πολιτισμός, ένας πολιτισμός που αναδεικνύει τις φυσικές αξίες, εν αντιθέσει με τον δυτικό κόσμο, αλλά και την ανατολή ακόμη, όπου ο πολιτισμός είναι αστικός. Από αυτό το στοιχείο αντλεί μέχρι σήμερα τη βασική του ποιότητα και δύναμη ο ελληνισμός, και γι´ αυτό υπάρχουν σε όλον τον κόσμο ελληνιστές και φιλέλληνες πάρα πολλοί, και οι περισσότεροι μάλιστα εκτός Ελλάδος. Είναι η οδός που οδηγεί στην επάνοδο στις φυσικές αξίες, στην επιστροφή του ανθρώπου προς τις θεμελιώδεις και στοιχειώδεις αξίες του σκέπτεσθαι, του πράττειν, του ζειν.
Ο πλέον πολεμοχαρής λαός στην ιστορία ήταν ίσως οι Ασσύριοι. Ήταν από τους πρώτους που εφήρμοσαν συστηματική χρηματική οικονομία, κατά "σύμπτωση". Είχαν μεταστρέψει την λατρεία της γυναίκας, της αρχέγονης Μητέρας-Θεάς, της Αστάρτης (Ιστάρ) από την εποχή της μητριαρχίας, σε μία θεότητα στην οποία κάθε πρωί οι ιερείς θυσίαζαν έναν πληθυσμό ανθρώπων (αιχμαλώτων) παλουκώνοντάς τους στα ιερά άλση, ώστε το ανθρώπινο αίμα να ποτίζει τη γη και να θρέφει το άλσος της θεάς. Τέτοιες αγριότητες ήταν συνήθεις στους λαούς των στεππών της κεντρικής Ασίας. Είχαν συνήθειο π.χ. όταν κατακτούσαν πόλεις, να χτίζουν πύργους με τα κεφάλια των κατακτημένων. Ανέκαθεν οι βάρβαροι της ανατολής συνιστούσαν απειλή για τον ελληνικό πολιτισμό. Χαρακτηριστικό μοτίβο των ελληνικών ναών και μνημείων, οι παραστάσεις της Αμαζονομαχίας, η μάχη των Ελλήνων με τις Αμαζόνες. Ο μύθος ήθελε με μία υπερβολή να τονίσει το πολεμοχαρές της ανατολής: οι Αμαζόνες, οι κόρες του θεού Άρη που τον λάτρευαν στο νησάκι της Αρητιάδας, αν και γυναίκες -η γυναίκα είναι η πηγή της ζωής και της ειρήνης και της ευσπλαχνίας-, έφταναν στο σημείο να κόβουν τον μαστό τους για να μπορούν να χειριστούν το τόξο! - ένας ακραίος συμβολισμός του μύθου που θέλει να περιγράψει μία πραγματικότητα.
Ο Φίλιππος Β´ συνέλαβε ένα πολιτικό σχέδιο απαλλαγής των Ελλήνων από τη σφηκοφωλιά των βαρβάρων της ανατολής. Το όραμα αυτό το υλοποίησε ο γιος του Αλέξανδρος ο Γ´. Όταν έστειλε το ανάθημα στην Αθήνα μετά τη μάχη του Γρανικού, πρόσθεσε το “πλην Λακεδαιμονιων”, για να θυμίσει τι έκαναν οι ίδιοι που πριν από ενάμισυ αιώνα στις Θερμοπύλες δίδαξαν την αξία της ελευθερίας. Ότι έκαναν μία λάθος εκτίμηση, παρά την σαφή καλή πρόθεση, όταν στο συνέδριο της Κορίνθου προέβαλαν ως θέση το “μη ειναι σφισι πατριον ακολουθειν αλλοις αλλ´ αυτους αλλων εξηγησθαι”. Παρότι πλην των μακεδονικών σωμάτων μόνο το θεσσαλικό ιππικό συνεπλάκη στη μάχη του Γρανικού, ο Αλέξανδρος αφιερώνει στη Ακρόπολη των Αθηνών εκ μέρους των “Ελλήνων”, και τους συλληφθέντες δισχίλιους Έλληνες μισθοφόρους των Περσών “εν πεδαις εις μακεδονιαν απεπεμψεν εργαζεσθαι οτι παρα τα κοινη δοξαντα τοις ελλησιν ελληνες όντες εναντια τη ελλαδι υπερ των βαρβαρων εμαχοντο”. Ο θρυλικός Ισκεντέρ της ανατολής μέσα σε έντεκα χρόνια κατάφερε να συνενώσει όλους τους λαούς σε κοινό όραμα και να δημιουργήσει μια παναθρώπινη πολιτισμική δομή, που χωρίς αυτήν σήμερα ο πολιτισμός δεν θα υπήρχε έτσι όπως τον γνωρίζουμε. Αυτή ήταν η ελευθερία των Ελλήνων, για την οποία η επιγραφή της Πριήνης ανέγραφε το “ουδέν μείζον εστιν ανθρώποις έλλησιν”: δεν υπάρχει τίποτα πιο σημαντικό για τους πολιτισμένους ανθρώπους. Χωρίς ελευθερία πολιτισμός δεν μπορεί να υπάρξει. Δεν έχει νόημα. Όταν ο ανατολίτης Ξέρξης με το σινάφι του ήρθαν με έναν τρομακτικού μεγέθους στρατό εναντίον της Ελλάδος, ο σκοπός τους ήταν ένας και συγκεκριμένος: η υποταγή. Η αχόρταγη χρηματική οικονομία των βαρβάρων της ανατολής θα απορροφούσε στο άπατο πηγάδι της τα πάντα. Ο πολιτισμός θα εξαφανίζονταν από προσώπου γης, ίσως για πάντα. Όμως μια χούφτα Έλληνες έδειξαν σε όλους πώς ο άνθρωπος μπορεί να νικήσει το χρόνο. Πώς η ζωή μπορεί να νικήσει τον θάνατο. Όταν ξέρεις να ζεις, η κάθε μέρα είναι μία νέα ζωή. Ο ήλιος κάθε μέρα είναι καινούργιος, λέει ο Ηράκλειτος. Πολλές φορές θα ζήσεις και μόνο μία θα πεθάνεις. Μία ζωή χαμένη μπροστά σε χιλιάδες κερδισμένες. Χιλιάδες κερδισμένες, σε μία πατρίδα ελεύθερη, να ρουφάς τη ζωή μέχρι το μεδούλι κάθε μέρα. Μέσα στο επίμονο γκριζοπράσινο τοπίο αυτό το απόγευμα με τους απέραντους ελαιώνες, η φαντασία βρίσκει την ευκαιρία να καλπάσει σαν το δρόμο που ανεβοκατεβαίνει τους ατελείωτους λόφους στην απόλυτη ερημία. Φαντάζομαι μία παραλλαγή της ιστορίας που αναφέρει ο Ηρόδοτος με τον Σπερθία και τον Βούλι. Έχω μία παιχνιδιάρικη διάθεση με τον χρόνο σήμερα. Παραλλάσσω το συμβάν και το μεταθέτω στο καλοκαίρι του -480 στις Θερμοπύλες, φαντάζομαι μία αφηγηματική αλληλουχία κινηματογραφικών πλάνων. Δύο πρέσβεις έρχονται στο ελληνικό στρατόπεδο για να ζητήσουν γην και ύδωρ, έτσι ώστε να σώσουν τη ζωή τους. Οι Σπαρτιάτες, αφού ακούν τους πρέσβεις, τους αρπάζουν και τους ρίχνουν μέσα σε ένα πηγάδι. Ο πολέμαρχος βγαίνει στη μέση και φωνάζει: “δύο εθελοντές”. Δείχνει τους δύο πρώτους που βγαίνουν μπροστά. “Σπερθίης ο Ανηρίστου και Βούλις ο Νικόλεω”. Βγάζουν τα όπλα τους, τα παραδίδουν στον πολέμαρχο, αναχωρούν για το περσικό στρατόπεδο. Παρουσιάζονται στον Ξέρξη, που ετοιμάζεται να ακούσει την υποταγή. Δεν προσκυνούν πέφτοντας καταγής, κάτι πρωτοφανές για τους ανατολίτες, πράγμα που επιφέρει την επέμβαση των σωματοφυλάκων για να σκύψουν τα κεφάλια μπροστά στον βασιλιά. Δίνεται μάχη σώμα με σώμα, μεταξύ των σωματοφυλάκων που θέλουν να πιάσουν τα δύο κεφάλια και να τα κάνουν να ακουμπήσουν στο χώμα και των δύο που θέλουν να κρατήσουν τα κεφάλια ψηλά. Οι δύο πολεμιστές αγωνίζονται σαν λιοντάρια και κρατούν τα κεφάλια στον αέρα ψηλά. Ο Ξέρξης κάνει νόημα να σταματήσει η μάχη και λέει στους δύο πρέσβεις ότι είναι έτοιμος να τους ακούσει. “Μεγάλε βασιλιά, εμείς δεν ήρθαμε εδώ για να σε προσκυνήσουμε, ήρθαμε για να μας σκοτώσεις. Εσύ γνωρίζεις πώς ζουν οι δούλοι, αλλά δεν γνωρίζεις πώς ζουν οι ελεύθεροι. Εμείς ζούμε για την ελευθερία και για την τιμή. Για την πρώτη, δεν προσκυνούμε ποτέ κανέναν. Για την δεύτερη, εμείς σκοτώσαμε τους δύο πρέσβεις σου, και ήρθαμε σε σένα στη θέση τους.” Ο Ηρόδοτος λέει ότι ο Πέρσης διέταξε να τους αφήσουν να φύγουν.
Σήμερα, το 2018, χιλιάδες χρόνια μετά, αυτός ο τόπος εξακολουθεί και δέχεται την ίδια απειλή. Ακριβώς την ίδια. Ο άνθρωπος δεν άλλαξε από τότε. Δεν άλλαξε και η ιστορία, δεν άλλαξε το πρόβλημα. Όλα λες πως είναι ίδια. Το μόνο που άλλαξε είναι ότι το πρόβλημα έγινε χειρότερο. Τα αρπακτικά της ανατολής κατάφεραν, μέσω του χρήματος, να κατακτήσουν όχι μόνο όλη την ανατολή, αλλά όλον σχεδόν τον κόσμο. Και τώρα ο ελληνικός πολιτισμός δέχεται τα πυρά και από τις δύο κατευθύνσεις, και από ανατολάς και από δυσμάς. Σήμερα, το 2018, τα αρπακτικά της υφηλίου απολαμβάνουν τις σάρκες ενός μικρού τόπου, που αν άντεξε μέχρι σήμερα είναι επειδή τον στήριζαν εκείνοι που μέχρι σήμερα έπαιρναν αφειδώς από αυτόν το φως του πολιτισμού και τη φλόγα της ελευθερίας. Σήμερα, το 2018, αυτός ο λαός βαρύνεται από ένα μεγάλο χρέος. Το χρέος να ξαναπάρει την πατρίδα του πίσω, δίνοντας σε όλον τον κόσμο για μια φορά ακόμα το φως της ελευθερίας. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, ξεκινώντας με την ελεατική σχολή και τον Παρμενίδη, πρώτοι στοχάστηκαν το πρόβλημα του χρόνου, και το συναφές πρόβλημα της μονάδος. Ξεφεύγοντας από την γραμμική αντίληψη του χρόνου, συνέλαβαν την αιωνιότητα. Η σύγχρονη επιστήμη κατά κάποιον τρόπο τους επιβεβαίωσε, όταν έδειξε ότι ο χρόνος είναι η τέταρτη διάσταση. Κινούμενος στον χρόνο ο άνθρωπος, μετακινείται στον χωροχρόνο, και δύναται να ζήσει ταυτόχρονα στο παρόν τα παρελθόντα και τα μέλλοντα, επαναλαμβάνοντας την ιστορία επί της ουσίας της. Με τη φιλοσοφία οι Έλληνες κατέκτησαν την τέχνη της ζωής, κάνοντας τέχνη με τη ζωή την ίδια τη ζωή την ίδια. Έλληνας σημαίνει να ξέρεις να ζεις. Σημαίνει να ξέρεις να πεθαίνεις. Όταν ζεις να πεθαίνεις, όταν πεθαίνεις να ζεις. Έλληνας σημαίνει να απελευθερώνεσαι από τον χρόνο. Έλληνας σημαίνει να κατακτάς τη ζωή. Έλληνας σημαίνει να κάνεις ακόμη και τον θάνατο ζωή. Έλληνας σημαίνει να μην πεθαίνεις ποτέ. Έλληνας σημαίνει να είσαι ελεύθερος, ελεύθερος από κάθε δεσμό, ακόμα και από τον δεσμό του χρόνου. Έλληνας σημαίνει να είσαι ερωτευμένος με την ελευθερία. Έλληνας σημαίνει να είσαι ερωτευμένος με τη ζωή.
Το Λυγουριό, γεμάτο ψησταριές, ταβέρνες, εστιατόρια, ζει από τον τουρισμό. Κατά τον μύθο η Κορωνίς ήταν η ευνοούμενη του Απόλλωνα και μητέρα του Ασκληπιού. Κάπου εκεί κοντά ίσως υπάρχει ένα σεπτό ναΰδριο της Παναγιάς Μασαμπούκας.
Ώρες ολόκληρες κυλώ αυτό το απόγευμα στο επίμονο γκριζοπράσινο τοπίο, στους απέραντους ελαιώνες της ορεινής Αργολίδας. Ο δρόμος ανεβοκατεβαίνει στα βουνά, και από το μεσημέρι που άφησα πίσω μου το Λυγουριό, πλησιάζει το βράδυ και μόνο ένα χωριό, η Δήμαινα, έχει διακόψει τη διαδρομή μου. Μετά από τη Δήμαινα αρχίζει μία ανηφόρα που φαίνεται ατελείωτη. Ερημιά, ψυχή γύρω μου. Το γκριζοπράσινο χρώμα της ελιάς καλύπτει τους ορεινούς όγκους. Η ελιά, το θεϊκό φυτό, που έθρεψε αμέτρητους ανθρώπους μέσα στους αιώνες, το θεμέλιο του μεσογειακού πολιτισμού. Ο δρόμος ανεβαίνει ανάμεσα στα αρχαία δέντρα. Ο ήλιος έχει πάρει την κατιούσα. Μία βαθιά ησυχία σκεπάζει τον γκριζοπράσινο κόσμο. Έχει σχεδόν νυχτώσει όταν φτάνω στο Αγγελόκαστρο. Ο καιρός είναι θαυμάσιος. Απόψε θέλω να αποκοιμηθώ μετρώντας άστρα. Βρίσκω μια ήσυχη γωνιά στην είσοδο του χωριού, και μετά από το βραδυνό γεύμα οριζοντιώνω το κορμί μου μέσα στον υπνόσακκο και στέλνω το βλέμμα ψηλά στο αχανές στερέωμα.
> Επόμενο
Από τον Αργολικό Κόλπο στο Αγγελόκαστρο. 81 χιλιόμετρα.
Ξύπνησα χορτασμένος ύπνο, με την πρόθεση να ξεκινήσω νωρίς. Έχω αρκετά χιλιόμετρα μπροστά μου για σήμερα. Μαζεύω τα πράγματά μου και βγαίνω αμέσως στο δρόμο, για να απολαύσω την παραλία μέχρι το Ναύπλιο. Ο δρόμος ακολουθεί την θάλασσα για κάμποσα χιλιόμετρα. Η διαδρομή αυτή είναι ένα ιδανικό ξεκίνημα για την καινούργια μέρα.
Το Ναύπλιο είναι από τις γραφικότερες ελληνικές πόλεις. Μού είναι αδύνατο να αντισταθώ στον πειρασμό μιας χαλαρής βόλτας μέσα στα σοκάκια και το παραλιακό μέτωπο. Στις εισόδους των ξενοδοχείων, μπουλούκια ξένων μέσης ηλικίας και άνω περιμένουν τα λεωφορεία τους. Βεβαίως από την πόλη αυτή είμαι απλώς περαστικός και ο επόμενος στόχος μου, ο βασικός της σημερινής ημέρας, είναι η Αρχαία Επίδαυρος.
Παίρνω το δρόμο προς τα ανατολικά και μετά από δυο περίπου ώρες σε μία διαδρομή που δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για μένα, φτάνω στην Επίδαυρο. Δεν είναι η πρώτη μου φορά που έρχομαι εδώ. Θέλω εδώ να ξεχάσω το χρόνο, να περιηγηθώ στον χώρο με καθαρή διάθεση μνήμης. Θέλω να θυμηθώ. Αυτό μπορείς να κάνεις στους χώρους της μνήμης. Σε αυτούς τους χώρους της ζωντανής μνήμης, συνεχίζοντας τη μάχη σου με τον προσωπικό σου χρόνο. Τα λιγοστά υλικά απομεινάρια που βλέπεις μπορούν να αποκτήσουν κάποια υπόσταση, κάποιο νόημα. Οι άψυχες πέτρες δεν μπορούν να μιλήσουν, αλλά σημαίνουν. Εσύ μπορείς αυτά τα σημάδια να τα διακρίνεις. Μπορείς να τα αφήσεις να σού θυμήσουν. Μπορείς να θυμηθείς.
Είναι πολύς ο κόσμος στην Επίδαυρο αυτό το μεσημέρι του Σεπτέμβρη. Η συντριπτική πλειοψηφία των επισκεπτών είναι ξένοι. Άνθρωποι κάθε εθνικότητας και φυλής από όλα τα μέρη της γης. Τι περίεργο, λες πως σήμερα αυτός ο χώρος ακόμη συνεχίζει να τραβά σα μαγνήτης τους ανθρώπους από όλον τον κόσμο, όπως έκανε και τότε. Ο -4 και -3 αιώνας ήταν η εποχή της μέγιστης ακμής του ιερού. Ο χώρος λειτουργούσε ως ένα ισχυρό δίπολο, ως θρησκευτικό κέντρο και ως ιαματικό κέντρο, με τη δίδυμη λατρεία του θεού Απόλλωνος και του θεού Ασκληπιού. Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου ήταν το μεγαλύτερο και σημαντικότερο του ελληνικού κόσμου, το μητρικό ιερό για εκατοντάδες Ασκληπιεία από την Ανατολή μέχρι τη Ρώμη. Στάθηκε το λίκνο της ανάπτυξης της ελληνικής ιατρικής. Ήταν αυτή η ιατρική, η οποία θεμελιώθηκε θεωρητικά ως επιστήμη από τον Ιπποκράτη, την πρώτη και μεγαλύτερη μορφή της παγκόσμιας ιατρικής, και η οποία θεμελιώθηκε θεωρητικά ως φιλοσοφία από τον Γαληνό, την δεύτερη μεγαλύτερη μορφή της παγκόσμιας ιατρικής. Τον Γαληνό, ο οποίος αναφερόμενος στον “δασκαλό” του που έζησε επτά αιώνες πρωτύτερα, είπε ότι “εις φως εξήνεγκε την τελείαν παρ´ Έλλησι ιητρικήν”. Αλλά σε ποιο “σκοτάδι” άραγε βρισκόταν η ιατρική πριν τον Ιπποκράτη; Η αρχαιολογική έρευνα στην Επίδαυρο αποκάλυψε πολλές πτυχές της ιστορίας της ελληνικής ιατρικής. Συνδυάζοντας τα ευρήματα με ανάλογα από άλλες περιοχές, και με τις διαθέσιμες μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, είμαστε σε θέση να σκιαγραφήσουμε στο γενικό της πλαίσιο, να ανασύρουμε από τα βάθη του χρόνου την πορεία της ιατρικής των αρχαίων Ελλήνων, όχι τόσο στην πρακτική της όσο στην φιλοσοφία της.
Οι πρώτες ενδείξεις για την κατοίκηση της πόλης της Επιδαύρου τοποθετούνται γύρω στην -3η χιλετία. Την επόμενη χιλιετία, κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους, υπήρξε σημαντική ακμή, όπως δείχνουν οι θαλαμοειδείς τάφοι. Οι αρχαιολόγοι λένε ότι ο πληθυσμός προέρχονταν κυρίως από υποταγμένα παλιά πελασγικά φύλα, πράγμα που θα πρέπει να έχει τη σημασία του. Γιατί όσο πιο πίσω πάμε στην προϊστορία, τόσο μετακινούμαστε από το τρίτο εξελικτικό στάδιο του νομάδα προς το δεύτερο του γεωργού, και προς το πρώτο του κυνηγού-συλλέκτη. Μετακινούμαστε προς τον φυσικό άνθρωπο, τον άνθρωπο που ζούσε με άμεση σχέση και εξάρτηση από τη Μητέρα Φύση. Προς την εποχή της μητριαρχίας, της μεγάλης μητέρας-θεάς. Προς την εποχή όταν ο άνθρωπος κοίταζε με δέος την φύση και προσπαθούσε να κατανοήσει τον κόσμο και την θέση του σε αυτόν. Προσπαθούσε να κατανοήσει τις φυσικές δυνάμεις, ώστε να μπορέσει να τις χρησιμοποιήσει επ´ ωφελεία του, για να προστατευτεί από τα στοιχεία και τους φυσικούς εχθρούς. Σημειώνουμε εν παρόδω ενδεικτικά, ότι στους νεολιθικούς οικισμούς της Θεσσαλίας, ο μέσος όρος της ανθρώπινης ζωής στους διάφορους οικισμούς όπως υπολογίστηκε από τις χρονολογήσεις των ευρεθέντων ανθρώπινων σκελετών, κυμαίνονταν στα 24-27 χρόνια.
Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα της Επιδαύρου, η ιαματική λατρεία είχε λοιπόν βαθιές ρίζες. Την -3η χιλιετία υπήρχε μία εγκατάσταση σε μία μισγάγγεια του όρους Κυνορτίου, κοντά στις πηγές του νερού, όπου λατρεύονταν κάποια θηλυκή θεότητα με τον ακόλουθό της, και η οποία φανερώνει μία λατρεία νερού. Την επόμενη χιλετία υπήρξε ιερό τέμενος. Το νερό έχει καθαρτική φύση, πράγμα το οποίο οι άνθρωποι εκείνοι ασφαλώς παρατήρησαν. Υπήρχε λατρεία κάθαρσης με το νερό, και κοινά γεύματα με ζώα που προσφέρονταν ως θυσία, ως τελετουργίες στήριξης της ανθρώπινης ύπαρξης. Γη και ύδωρ, τα δύο θηλυκά στοιχεία, η τροφή και το νερό, είναι τα πρώτα δύο κοσμικά συστατικά, πάνω στα οποία θεμελιώνεται η ανθρώπινη οντότητα και συντηρείται η ανθρώπινη υγεία.
Η σημερινή επιστήμη, με την οποία ο σύγχρονος άνθρωπος έχει διαποτιστεί, έχει απομακρυνθεί από τον ανθρώπινο πυρήνα της. Έπεσε στην παγίδα της τεχνολογίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει μάθει να λύνει τα προβλήματά του πατώντας κουμπιά ή κάνοντας κλικ. Έχει απωλέσει τη σχέση του με τα πράγματα. Πλέοντας σε πελάγη τεχνολογικής ευκολίας, σε μια εικονική πραγματικότητα, έχει απωλέσει τη σχέση με τον αντικειμενικό εξωτερικό κόσμο. Κάποτε συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο. Στις απαρχές της πολιτισμικής εξέλιξης, ο φυσικός άνθρωπος ζούσε εκτεθειμένος, με την έντονη φθορά της καθημερινότητας να τον τρώει μαζί με τα θηρία. Στην προσπάθεια για επιβίωση, το βασικό εργαλείο του ήταν ένα: η παρατήρηση. Επάνω σε ένα “λευκό χαρτί” άρχισε να σχεδιάζει τον κόσμο από το μηδέν. Στην προσπάθειά του να τον κατανοήσει, άρχισε να ανιχνεύει τα στοιχεία που τον απαρτίζουν. Τόσο ως δομή (οντογένεση) όσο και ως συντήρηση (λειτουργία). Έτσι γεννήθηκε η στοιχειακή σκέψη. Επρόκειτο για έναν στοιχειώδη λογισμό κατανόησης του κόσμου, δηλ. της φύσης που τον περιέβαλε.
Εφόσον ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, σκέφθηκε εκείνος ο φυσικός άνθρωπος, τότε θα πρέπει να αποτελείται από τα ίδια βασικά δομικά στοιχεία αφενός, αλλά και να λειτουργεί με τους ίδιους φυσικούς νόμους. Για να ισχυροποιήσει τον εαυτό του και να αντισταθεί στην φθορά, θέλησε κατ´ αρχήν να κατανοήσει τις φυσικές δυνάμεις, και έπειτα να εφαρμόσει τις ίδιες κοσμικές αρχές στην ύπαρξή του. Το μέρος διέπεται από τους νόμους του όλου, άρα ο άνθρωπος πρέπει να συντονιστεί με τους κοσμικούς νόμους, για να διατηρήσει τον οντότητά του. Παρατηρώντας την φύση, θεώρησε κατ´ αρχήν τέσσερα βασικά στοιχεία: γη, νερό, πυρ, αήρ. Αυτά τα κοσμικά στοιχεία συμπλέκονται και αναλόγως δημιουργούν και διαποτίζουν όλα τα όντα, άψυχα και έμψυχα. Ό,τι υπάρχει, υπάρχει με αυτά. Και ως δομή και ως λειτουργία. Άρχισαν να μπαίνουν οι οντολογικές βάσεις της ύπαρξης και μαζί με την επιστήμη να αναπτύσσεται η φιλοσοφία. Οι Ίωνες φιλόσοφοι, με πρώτο τον Θαλή, ξεκίνησαν την επιστήμη ως κοσμολογική σκέψη, προσπαθώντας να εξηγήσουν τη δημιουργία του κόσμου. Ο Θαλής για παράδειγμα, θεωρούσε ως πρωταρχικό στοιχείο το νερό. Παράλληλα άρχισε σταδιακά να αναπτύσσεται και μία ιατρική, με βάση αυτή την στοιχειακή θεωρία. Ο Ιπποκράτης ανέπτυξε μία θεωρία των τεσσάρων χυμών, την οποία και ο Γαληνός ακολούθησε αργότερα. Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος έπασχε από υδρωπικία, και προσπαθούσε να βρει έναν ιατρό να του απομακρύνει το υπερβολικό νερό από μέσα του, και χωνόταν μέσα στην κοπριά, διότι η γη απορροφά το νερό. Οι ιατροί προσπαθούσαν να κατανοήσουν τις φυσικές δυνάμεις, ώστε με κατάλληλους χειρισμούς να επιτύχουν θεραπευτικά αποτελέσματα, ανακατευθύνοντας τις κοσμικές ενέργειες εντός του ανθρώπου και αποκαθιστώντας τις ισορροπίες του. Στην Γόρτυνα, όπως είδαμε, θεράπευαν με το νερό του ποταμού Λούσιου.
Για να κατανοήσουμε την αρχαία ελληνική ιατρική, πρέπει να κατανοήσουμε τον άνθρωπο του τότε και τον κόσμο του. Αυτό δεν είναι ιδιαίτερα εύκολο, επειδή πολύ νερό έχει κυλήσει στο αυλάκι της ιστορίας και του πολιτισμού και οι συνθήκες δεν είναι οι ίδιες. Όμως η κοινή βάση αναφοράς του τότε με του τώρα μπορεί να είναι μία παρατηρούμενη αρχή: στον πυρήνα του ο άνθρωπος δεν έχει αλλάξει. Ο σκοπός παραμένει ο ίδιος και ο αυτός. Ο άνθρωπος αναζητά τρόπους να συντηρήσει το σθένος του, έτσι ώστε να μπορεί να απολαμβάνει την ζωή του, και τρόπους να αποκαταστήσει το σθένος του όταν το απωλέσει. Αυτό προσφέρει την βάση για μια στέρεη θεώρηση περί της υγείας ως θεμελιώδους αρχής. Με αυτή τη λογική έχει αξία η αναδρομή στην ιατρική των αρχαίων Ελλήνων. Δεν έχουμε να δανειστούμε από την εποχή εκείνη κάποια τεχνολογία, έχουμε όμως να πάρουμε μια ολοκληρωμένη αντίληψη περί του ανθρώπου και της υγείας του, μία ολοκληρωμένη σκέψη περί του ανθρώπου και της θέσης του στον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν τον υγιέστερο δυνατό ανθρωποκεντρισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν τον πιο ανθρώπινο πολιτισμό. Στο κέντρο της ελληνικής κοσμοθεωρίας, η θεμελιακή αξία ήταν μία και συγκεκριμένη: ο Άνθρωπος.
Μέχρι και σήμερα η ιατρική παραμένει η σημαντικότερη επιστήμη που ανέπτυξε ο άνθρωπος. Η αιχμή της επιστήμης του. Στους μετακλασσικούς χρόνους, αλλά και στην ελληνιστική εποχή, η ανατολική Μεσόγειος πάλλονταν στους ρυθμούς της επιστήμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, που αποτελεί μέγιστη πρόκληση ακόμα και για την σημερινή επιστήμη. Τα Ασκληπιεία δεν ήταν μόνο ιαματικά κέντρα. Ήταν κάτι πολύ περισσότερο από τα νοσοκομεία της εποχής. Ήταν ζωντανοί χώροι πολιτισμού. Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, αυτό το κορυφαίο δημιούργημα της ανθρώπινης αρχιτεκτονικής, είναι εδώ και εξακολουθεί να μας θυμίζει τους τόπους και τους τρόπους όπου ξεκίνησε ο πλέον ανθρώπινος πολιτισμός της ιστορίας. Τα Ασκληπιεία ήταν οι ζωντανοί χώροι όπου οι άνθρωποι διδάσκονταν την τέχνη του ζειν. Την ιατρική ως επιστήμη και τέχνη του να είσαι άνθρωπος. Εδώ θεμελιώθηκε η ιατρική επιστήμη, όπως την όρισε ο Ιπποκράτης - το πέρασμα από την κοσμική μεταφυσική στην επιστημονική μεθοδολογία. Πόσο τυχαίο μπορεί να είναι ότι σήμερα, στην εποχή μας, οι Έλληνες ιατροί ειδικοτήτων είναι οι πλέον περιζήτητοι σε όλον τον κόσμο; Αλλά η σημερινή ιατρική, έχοντας απομακρυνθεί από τις ανθρώπινες ρίζες της, έχει καταντήσει έρμαιο της αγοράς. Ο Ιπποκράτης ήταν σαφέστατος: προλαμβάνειν μάλλον ή θεραπεύειν. Όμως, η θεραπεία αφήνει κέρδη, όχι η πρόληψη. Η ασθένεια αφήνει κέρδη, όχι η υγεία. Η ελληνική ιατρική είναι ένα φως που θα συνεχίζει να φωτίζει το δρόμο του ανθρώπου όσο θα υπάρχει ο άνθρωπος.
Ο Ασκληπιός ξεκίνησε από τη Θεσσαλία, και γνωρίζουμε από τα αρχαιολογικά δεδομένα ότι η λατρεία του επεκτάθηκε από εκεί προς όλο τον ελληνικό κόσμο. Στην Τρίκκη, τα σημερινά Τρίκαλα, υπήρχε το αρχαιότερο γνωστό ασκληπιείο. Όπως εξηγήσαμε στο κεφάλαιο για την Γόρτυνα, από τους μετακλασσικούς χρόνους και μετά άρχισε να ξεφτά το παλιό δωδεκάθεο και σταδιακά έμειναν οι λατρείες δύο θεών, του Απόλλωνος και του Ασκληπιού. Σχεδόν παντού υπήρχαν ναοί αυτών των δύο θεών μαζί, και σε σύνδεση με το στοιχείο του νερού. Ο Ασκληπιός ήταν ο θεός της ιατρικής. Ο Απόλλων ήταν ο ηλιακός θεός, του φωτός, της γνώσης, της επιστήμης, της παιδείας. Το ασκληπιείο της Επιδαύρου υπήρξε το πλέον οργανωμένο και φημισμένο, όπου οι Υιοί Απόλλωνος ή Παίδες Απόλλωνος και οι Ασκληπιάδαι, ήταν οι ιατροί της εποχής. Τα μνημεία του αποτελούν αριστουργήματα της ελληνικής τέχνης, και αποτυπώνουν την εξέλιξη της ιατρικής από την φάση κατά την οποία η ίαση εκπήγαζε από την θεότητα μέχρι τη φάση της εξέλιξής της σε γνωστική επιστήμη. Η αρχαιολογική έρευνα ξεδίπλωσε τις πτυχές της ζωής στο ιερό. Μεταξύ άλλων θεοτήτων, λατρεύονταν ο Ασκληπιός, με τις δύο κόρες του, την Υγιεία και την Ιασώ. Ο Απόλλων εισήχθηκε στην Επίδαυρο τον -8ο αιώνα και τον -6ο αιώνα ο Ασκληπιός. Τον Απόλλωνα εισήγαγε ο πρώτος Παις Απόλλωνος Μάλος, εξ ου η προσωνυμία του Μαλεάτας. Την ίδια προσωνυμία είχε όμως και στην θεσσαλική Τρίκκη. Πριν από τρεις ημέρες πέρασα από τον Κοσμά του Πάρνωνα, όπου υπήρχε ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα. Για τους μεταγενέστερους ελληνιστικούς χρόνους και για την κυρίως Ελλάδα, ο χαρακτηρισμός “ιατρός” μαρτυρείται για τις τέσσερις θεότητες, Απόλλων, Ασκληπιός, Διόνυσος, και Ποσειδών. Οι ιερείς έφεραν τον χαρακτηρισμό “ιατρόμαντις” και περιφέρονταν στην ύπαιθρο και τις πόλεις για να θεραπεύουν και να διδάσκουν, συνδυάζοντας κάθε είδους θεραπευτικό μέσο, εξωτερικό και εσωτερικό, στην πράξη εισάγοντας έναν ιδιαίτερο όρο που θα παρέμενε στο εξής στην συνείδηση του ελληνικού κόσμου: ο ιατροφιλόσοφος. Αυτό το θεραπευτικό υπόβαθρο πότισε για αιώνες την παράδοση και την ψυχοσύνθεση του Έλληνα, φτάνοντας μέχρι τη σύγχρονη εποχή μέσα από λαϊκούς θεραπευτές που θεράπευαν, και ακόμη θεραπεύουν, τον κόσμο με μεθόδους ανορθόδοξες και άγνωστες στους πολλούς. Πίσω από τέτοιες πρακτικές κρύβεται το ιατρικοφιλοσοφικό παρελθόν του ελληνικού κόσμου, κρύβονται οι αρχαίες ελληνικές θεραπευτικές παραδόσεις. Άγνωστες, ξεχασμένες, παραγνωρισμένες, αμελέτητες, αφανείς, και ενίοτε πολεμούμενες από την θύραθεν επιστήμη, που συχνά χρεώνει στους θιασώτες τους το στίγμα του κομπογιαννιτισμού.
Το μεγαλύτερο πλήγμα στην αρχαία πατροπαράδοτη ιατρική το έφερε μία νεοφανής θρησκεία, που προερχόμενη από την ανατολή μετά τον 4ο αιώνα ισοπέδωνε στο διάβα της συστηματικά τον ελληνικό πολιτισμό. Οι φανατισμένοι ανατολίτες αγιατολάχ και μουτζαχεντίν, αφού τα βρήκαν με την πολιτική εξουσία το 313 στα Μεδιόλανα πίσω από μία κλειστή πόρτα, αποδύθηκαν με μια πρωτοφανή λύσσα στο έργο της υποταγής του ανθρώπου στην πολιτική εξουσία, όπως το είχαν συμφωνήσει. Εδώ και μιάμισυ χιλιετία οι μαυροφορεμένοι κήρυκες του σκοταδισμού και της δουλείας έβλεπαν πάντα στον ελληνισμό τον μεγαλύτερο εχθρό τους, επειδή αυτός μαθαίνει τους ανθρώπους να είναι ελεύθεροι και υγιείς. Παμπόνηροι και συνωμότες, εξακολουθούν μέχρι σήμερα να σκάβουν κάτω από τα θεμέλια της κοινωνίας και του κράτους, και του πολιτισμού γενικότερα. Ξέρουν καλά ότι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να υποτάξεις τους ανθρώπους είναι να τους ξεκόψεις από τις πολιτισμικές τους αξίες. Εχθροί του ανθρώπου, του πολιτισμού, της επιστήμης, της γνώσης, της ελευθερίας, λυσσάζουν για να καταστρέψουν με κάθε τρόπο όποια αξία μπορεί εν δυνάμει να απελευθερώσει το ανθρώπινο πνεύμα, έτσι ώστε να προσφέρουν τους ανθρώπους ως ώριμα φρούτα δούλους στο κυρίαρχο αστικό οικονομικό σύστημα, από το οποίο παίρνουν το μερτικό τους. Παράλληλα και επειδή γνωρίζουν ότι οι θεμελιώδεις ανθρώπινες αξίες δεν είναι δυνατό να ξεριζωθούν, προσπαθούν πάντα να τις διαστρέψουν, να τις μεταλλάξουν. Χρησιμοποιώντας τους ίδιους όρους, τις ίδιες λέξεις, τους αποδίδουν το δικό τους περιεχόμενο, με διαδικασίες εννοιολογικού μετασχηματισμού. Έτσι ο μύθος κατάντησε θρησκεία, η θεότητα, από παράγων ελευθερίας και επανασύνδεσης του ανθρώπου με τον κόσμο, κατάντησε ένα αφεντικό που ελέγχει τον κόσμο από έξω όπως γουστάρει χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανέναν, δηλ. με μία λογική αντιλογική και αυθαίρετη, ο δε άνθρωπος κατάντησε το υποχειριό του, ένα υποχείριο πλήρως υποταγμένο, ανελεύθερο, ένα έρμαιο μίας ετεροκαθορισμένης μοίρας, και αιωνίως ένοχο. Ένας "δούλος θεού" όνομα και πράγμα, ο οποίος το μόνο που μπορεί να ελπίζει είναι το επιούσιο ξεροκόμματο που θα τού πετάξει το αφεντικό, για να παρατείνει μία ημέρα ακόμη την άθλια και άχρηστη ζωή του. Ένα πλάσμα δύστυχο, δύσμοιρο, υποταγμένο, προσκυνημένο, ανίκανο, αδύναμο, βουτηγμένο στην ασθένεια (α στερητικό + σθένος). Αυτός είναι ο ανθρωπολογικός τύπος που προτάσσουν οι τρεις μεγάλες ανατολικές θρησκείες που υπέταξαν το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, ο ιουδαϊσμός, ο μωαμεθανισμός, ο χριστιανισμός - και τι σύμπτωση που έχουν κοινή ρίζα. Η αρχαία ελληνική ιατρική κρύβει μέσα της μία κοσμοθεωρία, που μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να επανακτήσει την χαμένη του υπαρξιακή αξιοπρέπεια. Ανοίγει μπροστά του μία κοσμοθέαση που μπορεί να ελευθερώσει το πνεύμα του, από το πρόσκαιρο και το επιμέρους προς το διαχρονικό και το πανανθρώπινο. Με τις πατροπαράδοτες αξίες της ατομικής και συλλογικής ελευθερίας οι αρχαίοι Έλληνες υπηρέτησαν την επιστήμη, την φιλοσοφία, τη γνώση, και εν τέλει τον άνθρωπο και τον πολιτισμό.
Πολλοί έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν το φαινόμενο του ελληνικού πολιτισμού. Για να κατανοήσει κανείς την πολιτιστική ιστορία του ανθρώπου, πρέπει πρώτα να αποκτήσει μία εποπτική γνώση της ιστορικής εξέλιξης του πολιτισμού μέσα στον χώρο και τον χρόνο. Ακολουθώντας την αρχή του ξυραφιού του Όκκαμ, μπορεί κανείς να δώσει μία απλή φυσική εξήγηση για τις απαρχές του πολιτισμού. Ένας συγγραφέας που προσφέρει μια καλή θεωρητική βάση της πρώτης πολιτιστικής έξαρσης του δυτικού πολιτισμού είναι η κοινωνική ανθρωπολόγος Riane Eisler στο The Chalice and the Blade. Το βιβλίο της Ριάν Άισλερ μεταφράστηκε και στα ελληνικά ως Η Κύλιξ και το Ξίφος. Όταν εκδόθηκε το βιβλίο το 1987, τάραξε τα ύδατα του χριστιανικού επιστημονικού κατεστημένου στο δυτικό κόσμο, δεχόμενο πολεμική σε σημείο ώστε η συγγραφέας να κατηγορηθεί για “επιστημονική φαντασία”. Η Άισλερ ξεδίπλωσε μία θεωρία πολιτισμικού μετασχηματισμού, κατά την οποία ο ανθρώπινος πολιτισμός ξεκίνησε με μία ώθηση προς την συνεργασία και την συλλογικότητα, όμως έπειτα από μια αρχική περίοδο προόδου, ακολούθησε μια περίοδος χάους και αποδιοργάνωσης που έφερε στο προσκήνιο τη δύναμη και τη βία, με το σύμβολο του πολεμικού ξίφους. Επήλθε μία αναστροφή από την κοινωνία της συνεργασίας στην κοινωνία της κυριαρχίας, και το βιβλίο εστιάζει στην κρίσιμη εκείνη καμπή της προϊστορίας κατά την οποία η πολιτιστική εξέλιξη διακόπηκε, όταν σταμάτησε η λατρεία των κοσμικών ζωογόνων δυνάμεων όπως αυτές συμβολίζονται με την ιερή κύλικα, και εισέβαλαν οι πολεμοχαρείς λαοί από την περιφέρεια που λάτρευαν τη δύναμη του ξίφους. Εάν εξετάσει κανείς τις γενικές συνθήκες που επικρατούσαν στον τότε πολιτισμένο κόσμο, θα διαπιστώσει ότι η θεωρία αυτή πατά σε στέρεες βάσεις. Κάπου στην -3η-2η χιλιετία, πριν από 5.000 χρόνια περίπου, παρατηρήθηκε μία πολιτισμική έκρηξη στον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μεσογείου και δυτικής Ασίας. Ο χώρος αυτός προσέφερε τις ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη του πολιτισμού, για δύο απλούς λόγους. Πρώτον, η περιοχή είχε εύκρατο κλίμα και πλούσια φύση, συνδυάζοντας όλα τα φυσικά στοιχεία σε μία άριστη ισορροπία. Δεύτερον, προσέφερε τις ιδανικές συνθήκες για την επικοινωνία πολλών και διαφορετικών λαών, λόγω των θαλάσσιων οδών στο πολυσχιδές και πολυδαίδαλο νησιωτικό και ηπειρωτικό περιβάλλον. Γνωρίζουμε ότι ο πολιτισμός γεννιέται, αναπτύσσεται, συντηρείται και μεταδίδεται με ένα βασικό και θεμελιώδες στοιχείο: την επικοινωνία. Αυτή είναι ο πλέον σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Ο μινωικός πολιτισμός βασίζονταν κυρίως στο εμπόριο. Το αξιοθαύμαστο στοιχείο του πολιτισμού εκείνου ήταν η απουσία του πολέμου. Σε όλες τις παραστάσεις της αρχαίας κρητικής τέχνης που έφεραν στο φως οι αρχαιολόγοι, δεν υπάρχουν πολεμικές σκηνές. Οι άνθρωποι εκείνης της μακρινής εποχής κατάλαβαν ότι το κοινό συμφέρον όλων των λαών είναι στην ειρήνη, όχι στον πόλεμο. Με την ειρήνη δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την ανάπτυξη του πολιτισμού. Ο άνθρωπος ξεπέρασε το στάδιο του κτήνους. Σημειώθηκε μία πολιτισμική έκρηξη, με την ανάπτυξη του εμπορίου και των σχέσεων των λαών της ανατολικής Μεσογείου κυρίως, αλλά και προς το εσωτερικό της δυτικής Ασίας. Σημειώθηκε αύξηση του πληθυσμού, που οδηγούσε σε νέους αποικισμούς και περαιτέρω διάδοση του πολιτισμού. Αυτή η μακρινή εποχή ρίζωσε στη συλλογική συνείδηση των λαών ως περίοδος άνθησης. Έμεινε μέσα στους μύθους ως μακρινή ανάμνηση μιας παλιάς χρυσής εποχής ειρήνης και προόδου. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι επικαλούνται μύθους και παλιές παραδόσεις, που ανιχνεύονται μέσα στα κλασικά μεταγενέστερα έργα, όπως για παράδειγμα ο μύθος της Ατλαντίδος στον Πλάτωνα. Φαίνεται ότι ο Πλάτωνας για να χτίσει την ιδανική του ιδεατή πολιτεία, πλέοντας βεβαίως στα πελάγη του ιδεαλισμού και της φαντασίας, ανασύρει από το μύθο στοιχεία από τον πολιτισμό της Θήρας, πριν την καταστροφή του από την μεγάλη έκρηξη, όταν οι άνθρωποι εκεί ζούσαν ειρηνικά και δημιουργικά - κάτι περίπου σαν τον χαμένο παράδεισο.
Αλλά τίποτα δεν κρατά για πάντα. Αυτός ο "πολιτισμικός θύλακας" τελούσε μονίμως υπό την απειλή των απολίτιστων λαών που ξεμπούκαραν από τις στέππες της κεντρικής Ασίας. Εκεί είχε επέλθει το τρίτο στάδιο της εξέλιξης του ανθρώπου, το στάδιο του νομάδα. Αφού οι άνθρωποι ξετίναξαν τη φύση, στράφηκαν προς την έσχατη μέθοδο της επιβίωσης: τον πόλεμο. Και βεβαίως και ουδόλως τυχαίως, παράλληλα άρχισε η χρηματική οικονομία. Όταν ο άνθρωπος ζει από τη φύση, το χρήμα περιττεύει, όταν όμως έχει καταστρέψει τη φύση, με το χρήμα θέλει να αποκτά τα απαραίτητα φυσικά αγαθά από άλλους. Οι πρώτες πατριαρχικές, επιθετικές, στρατιωτικοποιημένες και πολεμικές κοινωνίες ήταν και οι πρώτες που εφήρμοσαν την χρηματική οικονομία και τις τεχνικές του πλουτισμού, με τον θεσμό της τράπεζας και τον έντοκο δανεισμό. Και βεβαίως αυτά απαιτούν και προϋποθέτουν και επιφέρουν την αστική ανάπτυξη. Ο αστικός άνθρωπος κείται στον αντίποδα του φυσικού ανθρώπου, διότι επενδύει στην χρηματική οικονομία κόβοντας τους δεσμούς με την φύση. Η φύση μετατρέπεται από όρος ζωής σε παράπλευρη απώλεια, ή ακόμη και μέσον πλουτισμού, συντελεστής της παραγωγής. Και μαζί με αυτό, ο αστικός άνθρωπος χάνοντας τη σχέση με την φύση, χάνει την επαφή με την "γην και το ύδωρ", συνεπώς και με την έννοια της πατρίδας. Το χρήμα δεν έχει πατρίδα. Ο πλούσιος σηκώνει τα λεφτά του εν ριπή οφθαλμού, και τα πάει αλλού, με το γνωστό δόγμα του ubi bene ibi patria, όπου καλά εκεί πατρίς. Πέραν αυτού συντρέχουν και “λειτουργικοί” λόγοι, γιατί ο πλούτος συνδέεται με το αστικό σύστημα: ο πλούτος αποστρέφεται την φύση και την ελευθερία, επειδή οι πλούσιοι θέλουν να μαντρώνουν τους ανθρώπους μέσα στις πόλεις, για να τους εκμεταλλεύονται περισσότερο, εξαναγκάζοντάς τους να χρειάζονται το χρήμα τους για να επιβιώσουν. Ο ελληνικός πολιτισμός είναι από τη γένεσή του ένας φυσικός πολιτισμός, ένας πολιτισμός που αναδεικνύει τις φυσικές αξίες, εν αντιθέσει με τον δυτικό κόσμο, αλλά και την ανατολή ακόμη, όπου ο πολιτισμός είναι αστικός. Από αυτό το στοιχείο αντλεί μέχρι σήμερα τη βασική του ποιότητα και δύναμη ο ελληνισμός, και γι´ αυτό υπάρχουν σε όλον τον κόσμο ελληνιστές και φιλέλληνες πάρα πολλοί, και οι περισσότεροι μάλιστα εκτός Ελλάδος. Είναι η οδός που οδηγεί στην επάνοδο στις φυσικές αξίες, στην επιστροφή του ανθρώπου προς τις θεμελιώδεις και στοιχειώδεις αξίες του σκέπτεσθαι, του πράττειν, του ζειν.
Ο πλέον πολεμοχαρής λαός στην ιστορία ήταν ίσως οι Ασσύριοι. Ήταν από τους πρώτους που εφήρμοσαν συστηματική χρηματική οικονομία, κατά "σύμπτωση". Είχαν μεταστρέψει την λατρεία της γυναίκας, της αρχέγονης Μητέρας-Θεάς, της Αστάρτης (Ιστάρ) από την εποχή της μητριαρχίας, σε μία θεότητα στην οποία κάθε πρωί οι ιερείς θυσίαζαν έναν πληθυσμό ανθρώπων (αιχμαλώτων) παλουκώνοντάς τους στα ιερά άλση, ώστε το ανθρώπινο αίμα να ποτίζει τη γη και να θρέφει το άλσος της θεάς. Τέτοιες αγριότητες ήταν συνήθεις στους λαούς των στεππών της κεντρικής Ασίας. Είχαν συνήθειο π.χ. όταν κατακτούσαν πόλεις, να χτίζουν πύργους με τα κεφάλια των κατακτημένων. Ανέκαθεν οι βάρβαροι της ανατολής συνιστούσαν απειλή για τον ελληνικό πολιτισμό. Χαρακτηριστικό μοτίβο των ελληνικών ναών και μνημείων, οι παραστάσεις της Αμαζονομαχίας, η μάχη των Ελλήνων με τις Αμαζόνες. Ο μύθος ήθελε με μία υπερβολή να τονίσει το πολεμοχαρές της ανατολής: οι Αμαζόνες, οι κόρες του θεού Άρη που τον λάτρευαν στο νησάκι της Αρητιάδας, αν και γυναίκες -η γυναίκα είναι η πηγή της ζωής και της ειρήνης και της ευσπλαχνίας-, έφταναν στο σημείο να κόβουν τον μαστό τους για να μπορούν να χειριστούν το τόξο! - ένας ακραίος συμβολισμός του μύθου που θέλει να περιγράψει μία πραγματικότητα.
Ο Φίλιππος Β´ συνέλαβε ένα πολιτικό σχέδιο απαλλαγής των Ελλήνων από τη σφηκοφωλιά των βαρβάρων της ανατολής. Το όραμα αυτό το υλοποίησε ο γιος του Αλέξανδρος ο Γ´. Όταν έστειλε το ανάθημα στην Αθήνα μετά τη μάχη του Γρανικού, πρόσθεσε το “πλην Λακεδαιμονιων”, για να θυμίσει τι έκαναν οι ίδιοι που πριν από ενάμισυ αιώνα στις Θερμοπύλες δίδαξαν την αξία της ελευθερίας. Ότι έκαναν μία λάθος εκτίμηση, παρά την σαφή καλή πρόθεση, όταν στο συνέδριο της Κορίνθου προέβαλαν ως θέση το “μη ειναι σφισι πατριον ακολουθειν αλλοις αλλ´ αυτους αλλων εξηγησθαι”. Παρότι πλην των μακεδονικών σωμάτων μόνο το θεσσαλικό ιππικό συνεπλάκη στη μάχη του Γρανικού, ο Αλέξανδρος αφιερώνει στη Ακρόπολη των Αθηνών εκ μέρους των “Ελλήνων”, και τους συλληφθέντες δισχίλιους Έλληνες μισθοφόρους των Περσών “εν πεδαις εις μακεδονιαν απεπεμψεν εργαζεσθαι οτι παρα τα κοινη δοξαντα τοις ελλησιν ελληνες όντες εναντια τη ελλαδι υπερ των βαρβαρων εμαχοντο”. Ο θρυλικός Ισκεντέρ της ανατολής μέσα σε έντεκα χρόνια κατάφερε να συνενώσει όλους τους λαούς σε κοινό όραμα και να δημιουργήσει μια παναθρώπινη πολιτισμική δομή, που χωρίς αυτήν σήμερα ο πολιτισμός δεν θα υπήρχε έτσι όπως τον γνωρίζουμε. Αυτή ήταν η ελευθερία των Ελλήνων, για την οποία η επιγραφή της Πριήνης ανέγραφε το “ουδέν μείζον εστιν ανθρώποις έλλησιν”: δεν υπάρχει τίποτα πιο σημαντικό για τους πολιτισμένους ανθρώπους. Χωρίς ελευθερία πολιτισμός δεν μπορεί να υπάρξει. Δεν έχει νόημα. Όταν ο ανατολίτης Ξέρξης με το σινάφι του ήρθαν με έναν τρομακτικού μεγέθους στρατό εναντίον της Ελλάδος, ο σκοπός τους ήταν ένας και συγκεκριμένος: η υποταγή. Η αχόρταγη χρηματική οικονομία των βαρβάρων της ανατολής θα απορροφούσε στο άπατο πηγάδι της τα πάντα. Ο πολιτισμός θα εξαφανίζονταν από προσώπου γης, ίσως για πάντα. Όμως μια χούφτα Έλληνες έδειξαν σε όλους πώς ο άνθρωπος μπορεί να νικήσει το χρόνο. Πώς η ζωή μπορεί να νικήσει τον θάνατο. Όταν ξέρεις να ζεις, η κάθε μέρα είναι μία νέα ζωή. Ο ήλιος κάθε μέρα είναι καινούργιος, λέει ο Ηράκλειτος. Πολλές φορές θα ζήσεις και μόνο μία θα πεθάνεις. Μία ζωή χαμένη μπροστά σε χιλιάδες κερδισμένες. Χιλιάδες κερδισμένες, σε μία πατρίδα ελεύθερη, να ρουφάς τη ζωή μέχρι το μεδούλι κάθε μέρα. Μέσα στο επίμονο γκριζοπράσινο τοπίο αυτό το απόγευμα με τους απέραντους ελαιώνες, η φαντασία βρίσκει την ευκαιρία να καλπάσει σαν το δρόμο που ανεβοκατεβαίνει τους ατελείωτους λόφους στην απόλυτη ερημία. Φαντάζομαι μία παραλλαγή της ιστορίας που αναφέρει ο Ηρόδοτος με τον Σπερθία και τον Βούλι. Έχω μία παιχνιδιάρικη διάθεση με τον χρόνο σήμερα. Παραλλάσσω το συμβάν και το μεταθέτω στο καλοκαίρι του -480 στις Θερμοπύλες, φαντάζομαι μία αφηγηματική αλληλουχία κινηματογραφικών πλάνων. Δύο πρέσβεις έρχονται στο ελληνικό στρατόπεδο για να ζητήσουν γην και ύδωρ, έτσι ώστε να σώσουν τη ζωή τους. Οι Σπαρτιάτες, αφού ακούν τους πρέσβεις, τους αρπάζουν και τους ρίχνουν μέσα σε ένα πηγάδι. Ο πολέμαρχος βγαίνει στη μέση και φωνάζει: “δύο εθελοντές”. Δείχνει τους δύο πρώτους που βγαίνουν μπροστά. “Σπερθίης ο Ανηρίστου και Βούλις ο Νικόλεω”. Βγάζουν τα όπλα τους, τα παραδίδουν στον πολέμαρχο, αναχωρούν για το περσικό στρατόπεδο. Παρουσιάζονται στον Ξέρξη, που ετοιμάζεται να ακούσει την υποταγή. Δεν προσκυνούν πέφτοντας καταγής, κάτι πρωτοφανές για τους ανατολίτες, πράγμα που επιφέρει την επέμβαση των σωματοφυλάκων για να σκύψουν τα κεφάλια μπροστά στον βασιλιά. Δίνεται μάχη σώμα με σώμα, μεταξύ των σωματοφυλάκων που θέλουν να πιάσουν τα δύο κεφάλια και να τα κάνουν να ακουμπήσουν στο χώμα και των δύο που θέλουν να κρατήσουν τα κεφάλια ψηλά. Οι δύο πολεμιστές αγωνίζονται σαν λιοντάρια και κρατούν τα κεφάλια στον αέρα ψηλά. Ο Ξέρξης κάνει νόημα να σταματήσει η μάχη και λέει στους δύο πρέσβεις ότι είναι έτοιμος να τους ακούσει. “Μεγάλε βασιλιά, εμείς δεν ήρθαμε εδώ για να σε προσκυνήσουμε, ήρθαμε για να μας σκοτώσεις. Εσύ γνωρίζεις πώς ζουν οι δούλοι, αλλά δεν γνωρίζεις πώς ζουν οι ελεύθεροι. Εμείς ζούμε για την ελευθερία και για την τιμή. Για την πρώτη, δεν προσκυνούμε ποτέ κανέναν. Για την δεύτερη, εμείς σκοτώσαμε τους δύο πρέσβεις σου, και ήρθαμε σε σένα στη θέση τους.” Ο Ηρόδοτος λέει ότι ο Πέρσης διέταξε να τους αφήσουν να φύγουν.
Σήμερα, το 2018, χιλιάδες χρόνια μετά, αυτός ο τόπος εξακολουθεί και δέχεται την ίδια απειλή. Ακριβώς την ίδια. Ο άνθρωπος δεν άλλαξε από τότε. Δεν άλλαξε και η ιστορία, δεν άλλαξε το πρόβλημα. Όλα λες πως είναι ίδια. Το μόνο που άλλαξε είναι ότι το πρόβλημα έγινε χειρότερο. Τα αρπακτικά της ανατολής κατάφεραν, μέσω του χρήματος, να κατακτήσουν όχι μόνο όλη την ανατολή, αλλά όλον σχεδόν τον κόσμο. Και τώρα ο ελληνικός πολιτισμός δέχεται τα πυρά και από τις δύο κατευθύνσεις, και από ανατολάς και από δυσμάς. Σήμερα, το 2018, τα αρπακτικά της υφηλίου απολαμβάνουν τις σάρκες ενός μικρού τόπου, που αν άντεξε μέχρι σήμερα είναι επειδή τον στήριζαν εκείνοι που μέχρι σήμερα έπαιρναν αφειδώς από αυτόν το φως του πολιτισμού και τη φλόγα της ελευθερίας. Σήμερα, το 2018, αυτός ο λαός βαρύνεται από ένα μεγάλο χρέος. Το χρέος να ξαναπάρει την πατρίδα του πίσω, δίνοντας σε όλον τον κόσμο για μια φορά ακόμα το φως της ελευθερίας. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, ξεκινώντας με την ελεατική σχολή και τον Παρμενίδη, πρώτοι στοχάστηκαν το πρόβλημα του χρόνου, και το συναφές πρόβλημα της μονάδος. Ξεφεύγοντας από την γραμμική αντίληψη του χρόνου, συνέλαβαν την αιωνιότητα. Η σύγχρονη επιστήμη κατά κάποιον τρόπο τους επιβεβαίωσε, όταν έδειξε ότι ο χρόνος είναι η τέταρτη διάσταση. Κινούμενος στον χρόνο ο άνθρωπος, μετακινείται στον χωροχρόνο, και δύναται να ζήσει ταυτόχρονα στο παρόν τα παρελθόντα και τα μέλλοντα, επαναλαμβάνοντας την ιστορία επί της ουσίας της. Με τη φιλοσοφία οι Έλληνες κατέκτησαν την τέχνη της ζωής, κάνοντας τέχνη με τη ζωή την ίδια τη ζωή την ίδια. Έλληνας σημαίνει να ξέρεις να ζεις. Σημαίνει να ξέρεις να πεθαίνεις. Όταν ζεις να πεθαίνεις, όταν πεθαίνεις να ζεις. Έλληνας σημαίνει να απελευθερώνεσαι από τον χρόνο. Έλληνας σημαίνει να κατακτάς τη ζωή. Έλληνας σημαίνει να κάνεις ακόμη και τον θάνατο ζωή. Έλληνας σημαίνει να μην πεθαίνεις ποτέ. Έλληνας σημαίνει να είσαι ελεύθερος, ελεύθερος από κάθε δεσμό, ακόμα και από τον δεσμό του χρόνου. Έλληνας σημαίνει να είσαι ερωτευμένος με την ελευθερία. Έλληνας σημαίνει να είσαι ερωτευμένος με τη ζωή.
Το Λυγουριό, γεμάτο ψησταριές, ταβέρνες, εστιατόρια, ζει από τον τουρισμό. Κατά τον μύθο η Κορωνίς ήταν η ευνοούμενη του Απόλλωνα και μητέρα του Ασκληπιού. Κάπου εκεί κοντά ίσως υπάρχει ένα σεπτό ναΰδριο της Παναγιάς Μασαμπούκας.
Ώρες ολόκληρες κυλώ αυτό το απόγευμα στο επίμονο γκριζοπράσινο τοπίο, στους απέραντους ελαιώνες της ορεινής Αργολίδας. Ο δρόμος ανεβοκατεβαίνει στα βουνά, και από το μεσημέρι που άφησα πίσω μου το Λυγουριό, πλησιάζει το βράδυ και μόνο ένα χωριό, η Δήμαινα, έχει διακόψει τη διαδρομή μου. Μετά από τη Δήμαινα αρχίζει μία ανηφόρα που φαίνεται ατελείωτη. Ερημιά, ψυχή γύρω μου. Το γκριζοπράσινο χρώμα της ελιάς καλύπτει τους ορεινούς όγκους. Η ελιά, το θεϊκό φυτό, που έθρεψε αμέτρητους ανθρώπους μέσα στους αιώνες, το θεμέλιο του μεσογειακού πολιτισμού. Ο δρόμος ανεβαίνει ανάμεσα στα αρχαία δέντρα. Ο ήλιος έχει πάρει την κατιούσα. Μία βαθιά ησυχία σκεπάζει τον γκριζοπράσινο κόσμο. Έχει σχεδόν νυχτώσει όταν φτάνω στο Αγγελόκαστρο. Ο καιρός είναι θαυμάσιος. Απόψε θέλω να αποκοιμηθώ μετρώντας άστρα. Βρίσκω μια ήσυχη γωνιά στην είσοδο του χωριού, και μετά από το βραδυνό γεύμα οριζοντιώνω το κορμί μου μέσα στον υπνόσακκο και στέλνω το βλέμμα ψηλά στο αχανές στερέωμα.
> Επόμενο
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου